Ἡ ὀρθόδοξος πνευματική ζωή, παρά τήν ποικιλίαν τῶν τρόπων βιώσεως καί ἐκφράσεώς της, εἶναι μία. Ὑπάρχει δέ ἄρρηκτος ἐσωτερικός σύνδεσμος μεταξύ θεολογίας καί μυστικισμοῦ, δογματικῆς παραδόσεως καί πνευματικῆς ζωῆς. «Δέν κατανοοῦμεν τά δόγματα ἐκτός τῆς ἐμπειρίας, οὐδέ ἔχομεν τό πλήρωμα τῆς ἐμπειρίας ἐκτός τῆς ἀληθοῦς διδασκαλίας».
Ἀλλά τί εἶναι ὀρθόδοξος πνευματική ζωή; Ἡ ἀπάντησις εἶναι ἁπλή· Ἡ διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν Χριστῷ ζωή. «Ζῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστός» (Γαλ. 2, 20).
Συμφώνως πρός τήν Ἁγία Γραφήν καί τούς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας ὁ ἄνθρωπος ἐπλάσθη κατ᾿ εἰκόνα καί ὁμοίωσιν τοῦ Θεοῦ. Τοῦτο δέν σημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀπορροή τις ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ. Εἶναι καί κατά τό σῶμα καί κατά τό πνεῦμα δημιούργημα, γεγονός τό ὁποῖον τόν καθιστᾷ μή ἀθάνατον καθ᾿ ἑαυτόν. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀθάνατος, ἐφ᾿ ὅσον ἔχει κοινωνίαν μετά τοῦ ζῶντος Θεοῦ. Κατά τόν ἱερόν Ἰουστῖνον ἡ ψυχή μετέχει τῆς ζωῆς οὐχί ἐξ οἰκείας δυνάμεως, ἀλλά κατά τήν θέλησιν τοῦ Θεοῦ καί ὅτι, ἐάν ὁ Θεός θελήσῃ ἄλλως, θά παύσῃ αὕτη νά ζῇ. Διά τοῦτο καί ἡ πτῶσις, ἡ ἀπομάκρυνσις δηλονότι ἀπό τοῦ Θεοῦ, ἐπέφερεν εἰς τόν ἄνθρωπον τόν θάνατον.
Ἑπομένως, ὁ Κύριος διά τῆς ἐνανθρωπήσεως, τοῦ θανάτου καί τῆς ἀναστάσεώς του ὄχι ἁπλῶς ἀπαλλάσσει τόν ἄνθρωπον ἀπό ἐμπόδιόν τι, ἵνα δυνηθῇ οὗτος ἐλευθέρως νά συνεχίσῃ τήν διακοπεῖσαν ἀνοδικήν πορείαν του, ἀλλά ἀναγεννᾷ τοῦτον ἐξ ὑπαρχῆς καί τόν καθιστᾷ κοινωνόν τῆς θείας ζωῆς.
Γίνεται δέ κοινωνός τῆς θείας ἐν Χριστῷ ζωῆς ὁ ἄνθρωπος διά τῆς πίστεως καί τῆς συμμετοχῆς του εἰς τά μυστήρια ἐντός τῆς Ἐκκλησίας. Δηλαδή ὁ Θεός προσφέρει τήν νέαν ἐν Χριστῷ ζωήν ἐντελῶς δωρεάν. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀνίκανος νά δημιουργήσῃ αὐτήν τήν ζωήν· καί πλέον τούτου· δέν ἔχει κἄν ἐπιτηδειότητα διά τήν ἀποδοχήν της. Ὁ Θεός προσφέρει τήν ζωήν καί ὁ Θεός διά τῆς χάριτος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καθιστᾷ ἱκανόν τόν ἄνθρωπον καί ἐπιτήδειον τῆς ζωῆς αὐτῆς.
Κατά ταῦτα ἡ πνευματική ζωή εἶναι «ἡ ὑπερφυσική ζωή τῆς ψυχῆς, καί ὄχι τά φυσικά ἀποτελέσματα, πού ἐπιτυγχάνονται μέ τήν ἀνθρώπινη προσπάθεια… Εἶναι ἡ ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ ἐπί τῆς ψυχῆς, καί ὄχι οἱ ἐνέργειες τοῦ ἀνθρώπου ἐπί τῆς ψυχῆς». Ὁ ἄνθρωπος, ὤν δημιούργημα καί κατά τό σῶμα καί κατά τήν ψυχήν, παραμένει νεκρός χωρίς τήν κοινωνίαν μετά τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ.
Ἡ προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία συνίσταται εἰς τήν μετάνοιαν, ἐπιστροφήν, συντριβήν, ταπείνωσιν, αὐταπάρνησιν, ἄσκησιν, προσευχήν, δέν ἔχει τήν παραμικράν ἱκανότητα νά δημιουργήσῃ τήν πνευματικήν ἐν Χριστῷ ζωήν. Ἔχει ὡς σκοπόν νά βοηθήσῃ τόν ἄνθρωπον νά συναισθανθῇ τήν πτῶσιν του, τήν ἀπό τοῦ Θεοῦ ἀπομάκρυνσίν του, τήν νέκρωσίν του, τήν φθοράν καί τήν δουλείαν του εἰς τόν διάβολον καί νά τόν κάμῃ νά στραφῇ πρός Ἐκεῖνον μέ ὅλην τήν θέλησίν του. Διά τοῦτο εἶναι ἀδιανόητον διά τήν ὀρθόδοξον πνευματικότητα νά ἀρκῆται τις μόνον εἰς τήν πίστιν, καίτοι πιστεύει ὅτι ἡ σωτηρία παρέχεται δωρεάν.
Ἡ δωρεά-χάρις, τήν ὁποίαν λαμβάνει τις διά τῆς συμμετοχῆς του εἰς τά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, καί δή εἰς τό Βάπτισμα καί τήν Θείαν Εὐχαριστίαν, εἶναι ζῶσα πραγματικότης· εἶναι ἡ ἐν Χριστῷ νέα ζωή, ἥτις ἔχει τάς ἐκδηλώσεις της. Καί πρώτη-πρώτη ἡ εὐγνωμοσύνη πρός τόν Θεόν διά τήν ἀσύλληπτον δωρεάν. Ἔπειτα ἡ μίμησις τοῦ Χριστοῦ. Μιμοῦμαι τόν Χριστόν σημαίνει ζῶ ἐν Χριστῷ, εἶμαι ἐλεύθερος ἀπό τήν ἁμαρτίαν, τόν θάνατον καί τόν διάβολον. Φθάνω δηλονότι εἰς τήν τελείαν ἀγάπην, καθίσταμαι ὅμοιος μέ τόν Θεόν. Αὐτός εἶναι ὁ λόγος πού οἱ ἀνά τούς αἰῶνας βιώσαντες τήν ὀρθόδοξον πνευματικήν ζωήν, ὅταν διεπίστουν ὅτι ἤ δέν βιοῦν τήν χαρισματικήν ἐν Χριστῷ ζωήν ἤ κινδυνεύουν νά ἀπολέσουν αὐτήν, δέν ἐδίσταζον νά πράττουν τό πᾶν· νά μή δίδουν ὕπνον εἰς τούς ὀφθαλμούς των καί νυσταγμόν εἰς τά βλέφαρά των καί ἀνάπαυσιν εἰς τούς κροτάφους των (Ψαλμ. 131, 4), ἕως ὅτου ἐκδηλωθῇ ἡ ἐν αὐτοῖς ὑπάρχουσα διά τοῦ Βαπτίσματος καί τῆς Θείας Εὐχαριστίας θεία ζωή.
«Ὅταν ὁ ζῆλος ἐλαττοῦται, ὅταν ἡ ἀπόφασις κάμπτεται, ἡ χάρις παραμένει ἀνενέργητος». Διότι κατά τόν π. Jillet «ἡ βούλησις _ὄχι ἡ διάνοια ἤ τό συναίσθημα_ εἶναι τό κύριο ἀνθρώπινο ὄργανο τῆς ἑνώσεως μέ τόν Θεό. Δέν μπορεῖ νά ὑπάρξῃ ἐσωτερική ἑνότης μέ τόν Θεό, ἄν ἡ βούλησίς μας δέν παραδοθῇ εἰς τήν θείαν βούλησιν καί δέν συμμορφωθῇ πρός αὐτήν».
Ἡ ἐνέργεια τῆς θείας χάριτος δέν εἶναι ἀπότομος καί καταναγκαστική, μαγική καί ἀσυνείδητος. Στηρίζεται ἐπί τῆς διαθέσεως τοῦ ἀνθρωπίνου αὐτεξουσίου, τῆς ἐλευθέρας βουλήσεως, καί εἶναι δυναμική καί προοδευτική. Διότι ὅπως ὁ Θεός δέν ἔπλασεν εὐθύς ἐξ ἀρχῆς τόν ἄνθρωπον τέλειον _διότι τελειότης ἐπιβαλλομένη ἔξωθεν δέν εἶναι τελειότης δι᾿ ἕν πνευματικόν ὄν_ ἀλλά θά ἐγίνετο τοιοῦτος διά τῆς καλῆς χρήσεως τῆς ἐλευθέρας βουλήσεώς του, οὕτω καί ἡ ἐν τῷ ἀνθρώπῳ θεία ἐν Χριστῷ ζωή αὐξάνει προοδευτικῶς καί ἀναλόγως πρός τήν πίστιν καί τήν συνεργίαν αὐτοῦ.
Δέον νά σημειωθῇ ὅτι ἡ ἀναγέννησις ἀφορᾷ εἰς ὁλόκληρον τόν ἄνθρωπον. Κατά τούς Ἁγίους· Εἰρηναῖον, Γρηγόριον Νύσσης, Συμεών τόν Νέον Θεολόγον καί Γρηγόριον Παλαμᾶν, καί τό ἀνθρώπινον σῶμα συμμετεῖχεν εἰς τό κατ᾿ εἰκόνα. «Μὴ ἂν ψυχὴν μόνην _λέγει ὁ τελευταῖος_ μήτε σῶμα μόνον λέγεσθαι ἄνθρωπον, ἀλλά τό συναμφότερον, ὃν δὴ καὶ κατ᾿ εἰκόνα πεποιηκέναι Θεὸς λέγεται». Συνεπῶς καί ὁλόκληρος ὁ ἄνθρωπος, ψυχῇ τε καί σώματι, συμμετέχει εἰς τήν θείαν ζωήν.
Προσθετέον ἀκόμη ὅτι ἡ γνησία ὀρθόδοξος πνευματική ζωή προορίζεται δι᾿ ὅλους χωρίς καμμίαν ἐξαίρεσιν. Τοῦτο τονίζεται ἰδιαιτέρως ἀπό τούςἉγίους· Μακάριον, Συμεών τόν Νέον Θεολόγον, Γρηγόριον Παλαμᾶν, Νικόλαον Καβάσιλαν κ.ἄ., διότι ἡ πνευματική ζωή ταυτίζεται πρός αὐτήν ταύτην τήν σωτηρίαν τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος λέγει συγκεκριμένως· «Τούτους οὖν εἶπε σώζεσθαι μόνους, τοὺς μετασχόντας Ἐκείνου τῆς Θεότητος, καθὼς αὐτὸς μετέσχε τῆς ἡμετέρας φύσεως, ὁ ποιητὴς τῶν πάντων».
Ἐν τῷ χριστιανισμῷ λοιπόν «θεωρεῖται δυνατή ἡ θέωσις πάντων τῶν ἀνθρώπων, ὑπό δύο ὅμως περιορισμούς· ὅτι ἐπιτυγχάνουν τήν θέωσιν μόνον ὅσοι ἀποδέχονται τήν θείαν χάριν καί ἀνταποκρίνονται θετικῶς πρός τάς βουλάς καί ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ».
Γενικῶς δυνάμεθα νά εἴπωμεν ὅτι ἡ ὀρθόδοξος πνευματική ζωή εἶναι ὁ ἐν τῷ βεβαπτισμένῳ ἀνθρώπῳ ἀρραβών τῆς αἰωνίου ζωῆς. Ὁ ὀρθόδοξος πνευματικός ἄνθρωπος καθ᾿ ὅλους τούς αἰῶνας ζῇ ἐσχατολογικῶς καί προγεύεται τῆς αἰωνίου μακαριότητος, εἰς βαθμόν ἀνάλογον τῆς πίστεώς του καί τῶν κόπων του, προκειμένου νά ἀνταποκριθῇ εἰς τήν ἀνέκφραστον δωρεάν τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ.
{***}
Κατά τούς πρώτους αἰῶνας οἱ χριστιανοί ζοῦν μέ ἔντονον τήν ἐσχατολογικήν προσδοκίαν. Ἔχοντες πεῖραν τῶν προοιμίων τῆς ζωῆς τῶν ἐσχάτων καιρῶν, φλέγονται ἀπό τόν πόθον καί τήν ἐπιθυμίαν εἰς τό ἀναλῦσαι καί σύν Χριστῷ εἶναι. Ἡ προσευχή των· «Ἀμήν, ναὶ ἔρχου, Κύριε Ἰησοῦ» (Ἀποκ. 22, 20).
Κατά τήν ἐποχήν αὐτήν τά πνευματικά χαρίσματα ἀφθονοῦν μέν, δέν συνιστοῦν ὅμως ταῦτα τήν τελειότητα. Τό ἐπιστέγασμα τῆς πνευματικῆς ζωῆς εἶναι ἡ ἀγάπη, ἥτις ἐπισφραγίζεται διά τοῦ μαρτυρίου. Ὁ Ἅγιος Ἰγνάτιος γράφει σχετικῶς· «Καὶ γὰρ ἐγώ, οὐ καθότι δέδεμαι καὶ δύναμαι νοεῖν τὰ ἐπουράνια καὶ τὰς τοποθεσίας τὰς ἀγγελικὰς καὶ τὰς συστάσεις τὰς ἀρχοντικάς, ὁρατά τε καὶ ἀόρατα, παρὰ τοῦτο ἤδη καὶ μαθητής εἰμι». Καί ἔσπευδε εἰς τό μαρτύριον, διά νά γίνῃ οὕτω μαθητής τοῦ Κυρίου. Εἰς τόν Ἅγιον Ἰγνάτιον δύναταί τις νά εὕρῃ καί καθαρῶς μυστικιστικά στοιχεῖα. Τό ἴδιον καί εἰς τόν Ἅγιον Εἰρηναῖον. Ὁ τελευταῖος οὗτος εἶναι ἐκεῖνος, ὅστις ἔγραψε τήν περίφημον φράσιν, ἡ ὁποία θά ἐπαναληφθῇ ὑφ᾿ ὅλων τῶν μετέπειτα Πατέρων καί Θεολόγων. «Εἰς τοῦτο γὰρ ὁ Λόγος ἄνθρωπος… ἵνα ὁ ἄνθρωπος τὸν Λόγον χωρήσας, καὶ τὴν υἱοθεσίαν λαβών, υἱὸς γένηται Θεοῦ». Κατά τόν Ἅγιον Εἰρηναῖον ὁ Θεός εἶναι ἀχώρητος καί χωρούμενος, ἀόρατος καί ὁρώμενος, ἀκατάληπτος καί καταλαμβανόμενος. «Καὶ διὰ τοῦτο ὁ ἀχώρητος καὶ ἀκατάληπτος καὶ ἀόρατος, ὁρώμενον ἑαυτόν καὶ καταλαμβανόμενον καὶ χωρούμενον τοῖς πιστοῖς παρέσχεν, ἵνα ζωοποιήσῃ τοὺς χωροῦντας καὶ βλέποντας αὐτὸν διὰ τῆς πίστεως». Ἴσως ἔχομεν ἐδῶ τόν πρῶτον ὑπαινιγμόν τῆς διακρίσεως μεταξύ θείας οὐσίας καί θείων ἐνεργειῶν. Φθάνει εἰς αὐτήν τήν διατύπωσιν, διότι φρονεῖ ὅτι ζῇ τις, ἐάν μετέχῃ τοῦ Θεοῦ, καί μετέχει τοῦ Θεοῦ, ἐάν γινώσκῃ τόν Θεόν. «Ἐπεὶ ζῆσαι ἄνευ ζωῆς οὐχ οἷόν τε ἦν· ἡ δὲ ὕπαρξις τῆς ζωῆς ἐκ τῆς τοῦ Θεοῦ περιγίνεται μετοχῆς· μετοχὴ δὲ Θεοῦ ἐστι τὸ γινώσκειν Θεόν, καὶ ἀπολαύειν τῆς χρηστότητος αὐτοῦ». «Οἱ βλέποντες τὸν Θεόν ἐντός εἰσι τοῦ Θεοῦ, μετέχοντες αὐτοῦ τῆς λαμπρότητος… ζωῆς οὖν μεθέξουσιν οἱ ὁρῶντες Θεόν». Χαρακτηριστικόν ἀκόμη τό γεγονός ὅτι εἰς τόν Ἅγιον Εἰρηναῖον ὄχι μόνον ἡ παροῦσα ζωή, ἀλλά καί ἡ ἐν τῷ μέλλοντι μακαριότης παρουσιάζεται ὡς μία ἀτελεύτητος πρόοδος τοῦ ἀνθρώπου καί μία αὔξουσα ἐκδήλωσις τοῦ Θεοῦ.
{***}
Ἀπό τοῦ 4ου αἰῶνος δημιουργοῦνται δύο κύρια πνευματικά ρεύματα ἐντός τῆς Ἐκκλησίας. Τό ἕν προέρχεται ἀπό τόν Εὐάγριον τόν Ποντικόν καί τό ἕτερον ἀπό τά εἰς τόν Ἅγιον Μακάριον τόν Αἰγύπτιον ἀποδιδόμενα συγγράμματα.
Πηγή τῆς πνευματικότητος τοῦ Εὐαγρίου εἶναι οἱ Ἀλεξανδρινοί καί δή ὁ Ὠριγένης. Ἡ θεολογία τοῦ μεγάλου αὐτοῦ θεολόγου εἰσῆλθεν εἰς τήν διδασκαλίαν τῆς Ἐκκλησίας ὑπό τῶν Καππαδοκῶν, διορθωθεῖσα καί μεταμορφωθεῖσα ἐκ θεμελίων, τήν περί πνευματικοῦ βίου διδασκαλίαν του ὅμως ἐσυστηματοποίησεν ὁ Εὐάγριος. Ὁ Εὐάγριος μολονότι ἐγνώρισε καί συνανεστράφη μέ τούς τρεῖς Καππαδόκας _μάλιστα τόν Ἅγιον Γρηγόριον τόν Θεολόγον τόν ἀποκαλεῖ διδάσκαλόν του_ πολύ ὀλίγον ἐπηρεάσθη ἐξ αὐτῶν. Κυρίως εἶναι ἐπηρεασμένος καί ἐμπνευσμένος ἀπό τόν Ὠριγένην, καίτοι οὐδόλως ἀναφέρει τό ὄνομά του.
Ὡς γνωστόν ὁ Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς εἶχε τήν γνώμην ὅτι ὁ Πλάτων ἐγνώρισε τήν Ἁγίαν Γραφήν, καί δή τήν περίπτωσιν τῆς ἀνόδου τοῦ Μωυσέως εἰς τό ὄρος Σινᾶ, βάσει τῆς ὁποίας ἐκθέτει τάς περί ἰδεῶν ἀντιλήψεις του. Κατόπιν τούτου, ἦτο πολύ φυσικόν νά ἐπηρεασθοῦν ὁ Κλήμης καί ὁ Ὠριγένης ἀπό τήν πλατωνικήν καί νεοπλατωνικήν φιλοσοφίαν. Ἀλλά καί ἄλλος λόγος συνετέλεσεν εἰς αὐτό. Εἰς τήν ἐποχήν των, πάντες εἰς τήν Ἀλεξάνδρειαν ὡμίλουν καί ἐσκέπτοντο κατά νεοπλατωνικόν τρόπον, γεγονός τό ὁποῖον ἠνάγκασεν αὐτούς νά προσαρμόσουν τόν χριστιανισμόν εἰς τήν πραγματικότητα τῆς ἐποχῆς. Ὅπως καί ἄν ἔχῃ τό πρᾶγμα, πρέπει νά παραδεχθῶμεν ὅτι διά τοῦ Κλήμεντος καί τοῦ Ὠριγένους εἰσῆλθεν ὁ ἑλληνιστικός κόσμος εἰς τήν Ἐκκλησίαν, φέρων πρός τήν χριστιανικήν παράδοσιν στοιχεῖα μιᾶς θρησκευτικῆς speculation (θεωρίας) καί μιᾶς νοησιαρχικῆς πνευματικότητος, ἀνηκουσῶν εἰς ἕνα κόσμον ξένον πρός ἐκεῖνον τοῦ Εὐαγγελίου. Ἕνα κόσμον ἄλλον καί ἐν τούτοις τόν αὐτόν διά τούς ἐθνικούς καί διά τούς χριστιανούς τῆς Ἀλεξανδρείας.
Οὕτως ὁ Εὐάγριος ἀποδεχθείς εἰς τόν τομέα τῆς πνευματικότητος τήν θεολογίαν τοῦ Ὠριγένους, ἀπεδέχθη κατ᾿ οὐσίαν τόν νεοπλατωνισμόν. Βεβαίως δέν γνωρίζομεν ἀκριβῶς μέχρι ποίου σημείου εὐσταθοῦν αἱ ἀποδιδόμεναι εἰς τόν Εὐάγριον κακοδοξίαι, διότι τά πλεῖστα τῶν ἔργων του δέν διεσώθησαν εἰς τό πρωτότυπον. Ὅσα ἐξ αὐτῶν, πολύ ἐλάχιστα, ἔφθασαν μέχρις ἡμῶν εἰς τό ἑλληνικόν πρωτότυπον οὐδεμίαν κακοδοξίαν παρουσιάζουν. Πάντως ὡς ἔχουν σήμερον τά συγγράμματά του ἀποδεικνύουν τόν ἐκ τοῦ Ὠριγένους καί τοῦ νεοπλατωνισμοῦ ἐπηρεασμόν του.
Κατά τόν Εὐάγριον, ἡ ἀρχική «Ἑνάς» τῶν καθαρῶς νοερῶν ἤ «λογικῶν νόων», ἴσων τοῦ ἑνός πρός τόν ἄλλον, ἀπορροφᾶται εἰς θεωρίαν. Ἡ ἐπακολουθοῦσα διάλυσις τῆς ἑνότητος ταύτης, δι᾿ ἀμελείας εἰς τήν «θεωρίαν», ὁδηγεῖ εἰς διαφοροποίησιν τῶν λογικῶν νόων συμφώνως πρός τήν ἄγνοιαν. Ἀκολουθεῖ ἡ δευτέρα δημιουργία καθ᾿ ἥν οἱ «λογικοί» _ἄγγελοι, ἄνθρωποι καί δαίμονες_ ἔλαβον ἴδια σώματα καί ἐτέθησαν εἰς ἰδίους κόσμους ἀναλόγως πρός τόν βαθμόν τῆς πτώσεώς των, εἰς ἕκαστον ἐπίπεδον ὄντος ἑνός εἴδους «θεωρίας», χρησιμεύοντος ὡς σημείου ἀφετηρίας πρός πνευματικήν ἄνοδον. Ὁ Χριστός εἶναι εἷς Νοῦς, ὅμοιος πρός τούς σχηματισθέντας ὑπό τῆς ἀρχικῆς «Ἑνάδος», ἀλλά μόνος Αὐτός παρέμεινεν ἡνωμένος μέ τήν θείαν «Μονάδα». Διά νά ἀποκαλύψῃ εἰς τούς πεπτωκότας τήν οὐσιώδη γνῶσιν, τήν ὁποίαν ἀπώλεσαν οὗτοι, προσέλαβε σῶμα ὅμοιον πρός τό τῶν πεπτωκότων «λογικῶν». Ὑπάρχει μία ἀλληλουχία πολλαπλῶν καί διαφόρων κόσμων, δι᾿ ὧν ὅλοι οἱ «λογικοί», συμπεριλαμβανομένων καί τῶν δαιμόνων, θά ἐπιστρέψουν βαθμηδόν εἰς τήν ἀγγελικήν κατάστασιν. Κατά τήν ἑβδόμην Ἡμέραν, ὁ Χριστός βασιλεύει ἐφ᾿ ὅλων τῶν «λογικῶν». Κατά τήν Ὀγδόην Ἡμέραν, οὗτοι θά ἐπανεξισωθοῦν μετ᾿ Αὐτοῦ διά τῆς μετοχῆς των εἰς τήν οὐσιώδη γνῶσιν. Τότε, σώματα καί ὕλη θά ἐξαφανισθοῦν, ὡς ἐπίσης πολλαπλότης, διακρίσεις καί τά παρόμοια. Θά γίνῃ μία ἐνσωμάτωσις τῶν πάντων ἐν Χριστῷ, ἐν τῷ Νοΐ, ὅστις ἔμεινεν ἡνωμένος μέ τήν Μονάδα, καί πλήρης-ἴση μετοχή ὅλων εἰς τήν οὐσιώδη γνῶσιν τῆς θείας Ἑνότητος.
Βάσει αὐτῆς τῆς μεταφυσικῆς του πραγματεύεται ὁ Εὐάγριος τά τοῦ πνευματικοῦ βίου.
Τό σῶμα οὐδεμίαν θέσιν ἔχει εἰς τήν πνευματικήν ζωήν. Ἡ κυρίως οὐσία τῆς ψυχῆς εἶναι τό λογιστικόν, τό ὁποῖον καλεῖται νοῦς. Τά ἄλλα δύο μέρη, ἐπιθυμία καί θυμός, ἀποτελοῦν τό παθητικόν μέρος αὐτῆς, διότι «ἐν ἀρχῇ τῆς κτίσεως ταῦτα μεθ᾿ ἡμῶν οὐκ ἔκτισται, ἀλλὰ μετὰ τὴν κίνησιν εἰς τὴν λογικὴν ψυχὴν παρεισῆλθον». Τό κακόν ἀποτελεῖ τό κύριον ἐμπόδιον ἐν τῇ πρός τόν Θεόν ἀναβάσει. Διά τοῦτο ὀφείλει τις δι᾿ ἀλλεπαλλήλων καθάρσεων _βαθμίδες τοῦ κατά Εὐάγριον πνευματικοῦ βίου_ νά ἀπαλλαγῇ τούτου. Αἱ βαθμίδες αὗται εἶναι τό «δόγμα τοῦ Χριστοῦ», συνιστάμενον «ἐκ πρακτικῆς καὶ φυσικῆς καὶ θεολογικῆς».
Ἐν τῇ Πρακτικῇ ὁ νοῦς, διά τῆς τηρήσεως τῶν ἐντολῶν καί τῆς ἐξασκήσεως τῶν ἀρετῶν μακράν τοῦ κόσμου, καθαίρεται τῶν παθῶν καί φθάνει εἰς τήν ἀπάθειαν «ἧς ἔκγονον» εἶναι ἡ ἀγάπη. Αὕτη εἶναι τό τέρμα τῆς πρακτικῆς.
Ἀκολούθως ὁ νοῦς εἰσέρχεται εἰς τό δεύτερον στάδιον τό ὁποῖον καλεῖται Φυσική καί ἔχει σκοπόν «τὴν ἀλήθειαν ἀποφῆναι τὴν ἐν τοῖς πράγμασι κρυπτήν». Τοῦτο κατορθοῦται διά μόνης τῆς πνευματικῆς θεωρίας, τῆς ἀμέσου δηλαδή ἐποπτείας ἤ ἐνοράσεως τῶν λόγων τῶν ὄντων ὑπό τοῦ καθαροῦ νοῦ. Ἡ θεωρία αὕτη ταυτίζεται μετά τῆς γνώσεως, καθ᾿ ὅσον «ταῦτα λέγεται ὁ νοῦς θεᾶσθαι, ἃ γινώσκει, καὶ ταῦτα οὐ θεᾶται, ἃ οὐ γινώσκει». Διακρίνονται δύο γνώσεις α) ἡ γνῶσις τῶν ἐνσωμάτων καί β) ἡ γνῶσις τῶν ἀσωμάτων ὄντων. Τέλος ὁ νοῦς φθάνει εἰς τήν ἑαυτοῦ γνῶσιν, καί οὕτω τό στάδιον τῆς «φυσικῆς» λαμβάνει τέλος.
Τό τρίτον στάδιον καλεῖται Θεολογία καί ἀναφέρεται εἰς τήν γνῶσιν τῆς Ἁγίας Τριάδος. Τό στάδιον τοῦτο ταυτίζεται μέ τήν καθαράν προσευχήν. Οὕτω, θεολογία, γνῶσις τῆς Ἁγίας Τριάδος καί προσευχή εἶναι συνώνυμα διά τόν Εὐάγριον. Ὁ νοῦς εἰς τήν κατάστασιν τῆς καθαρᾶς προσευχῆς «γυμνός ἐστιν» καί «τελειοῦται ἐν τῇ αὑτοῦ ὁράσει». Οὕτως ὁρῶν ἑαυτόν ἀξιοῦται «τῆς τῆς Ἁγίας Τριάδος θεωρίας κοινωνεῖν». Τοῦτο «δόμα ἐστὶ τῆς θείας χάριτος περισσεῦον». Διότι «ὥσπερ ἡ μαγνῆτις λίθος διὰ φυσικῆς δυνάμεως ἐν αὐτῇ κεκρυμμένης τὸν σίδηρον πρὸς αὐτὴν ἕλκει, οὕτω καὶ ἡ ἁγία γνῶσις τὸν νοῦν, τὸν καθαρόν». Ὁ νοῦς εἶναι ἐκ φύσεως ἀποδέκτης τοῦ θείου φωτός. Καί πλέον τούτου. Δέν εἶναι τέλειος νοῦς παρά ἐφ᾿ ὅσον θεωρεῖ τόν Θεόν. Ἐπανευρίσκομεν ἐδῶ τήν θεμελιώδη ἰδέαν τοῦ Ὠριγένους, τόν πνευματισμόν, μέ πλατωνικήν βάσιν τήν συγγένειαν μεταξύ τοῦ νοητοῦ καί τοῦ θείου, μεταξύ τοῦ κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ νοῦ καί τῆς Ἁγίας Τριάδος. Ἡ θεωρία τῆς Ἁγίας Τριάδος εἶναι ἡ αὐτή, μονότονος, ὁμοιόμορφος. Ἐνῷ εἰς τόν Ἅγιον Γρηγόριον Νύσσης ἡ ἕνωσις μέ τόν Θεόν παρουσιάζεται ὡς μία ἀτελεύτητος πρόοδος τῆς ψυχῆς, γεγονός τό ὁποῖον, ὡς εἴδομεν, ὑπαινίσσεται καί ὁ Ἅγ. Εἰρηναῖος. Δι᾿ ὅ καί ἀπουσιάζει ἀπό τόν Εὐάγριον ὁ γνόφος ἤ ἡ ἔκστασις.
Τελικῶς, ἐν τῷ συστήματι τοῦ Εὐαγρίου ἐπέρχεται πλήρης ἰσότης μεταξύ τοῦ νοῦ καί τοῦ Θεοῦ ἐν τῇ μυστικῇ τοῦ ἀνθρώπου μετά τοῦ Θεοῦ ἑνώσει, ἔνθα «οὔκ εἰσιν οἳ ἄρχουσι οὐδὲ οἳ ὑπ᾿ ἀρχάς, ἀλλὰ πάντες θεοί εἰσιν».
Ἐκ τῶν ἀνωτέρω καθίσταται πρόδηλον ὅτι ἡ πνευματικότης τοῦ Εὐαγρίου εἶναι νοησιαρχική, νεοπλατωνική καί ξένη πρός τήν βιβλικήν. Δι᾿ αὐτό καί κατεδικάσθη μετά τοῦ Ὠριγένους ὑπό τῆς Ε’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Ἐντούτοις λανθανόντως διεπέρασεν ἐντός τῆς πνευματικῆς παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας, ὡς ἴδιον πνευματικόν ρεῦμα. Ὅσοι δέ ἐκ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας ἐπηρεάσθησαν ἐξ αὐτοῦ, ἔδωσαν εἰς τήν ὁρολογίαν καί τάς ἰδέας του νέον ἐντελῶς νόημα, χριστιανικόν ὀρθόδοξον.
{***}
Ὁ Ἅγιος Μακάριος ὁ Αἰγύπτιος ἀποτελεῖ τόν ἀντίποδα τοῦ Εὐαγρίου. Ἔζησε τήν αὐτήν ἐποχήν μέ τόν Εὐάγριον (4ος αἰών).
Τά σπουδαιότερα ἐκ τῶν ἔργων του εἶναι αἱ 50 Πνευματικαί ὁμιλίαι καί ἡ λεγομένη Μεγάλη Ἐπιστολή. Διακρίνομεν δέ ἐν αὐτοῖς πάντα τά χαρακτηριστικά τῆς γνησίας ὀρθοδόξου πνευματικότητος.
Ὁ ἄνθρωπος ἐπλάσθη ὑπό τοῦ Θεοῦ κατ᾿ εἰκόνα καί ὁμοίωσιν αὐτοῦ, ὡστόσο δέν εἶναι ἀθάνατος καθ᾿ ἑαυτόν. Καθώς τό σῶμα «χωρὶς τῆς ψυχῆς νεκρόν ἐστιν» οὕτω καί ἡ ψυχή χωρίς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος «νεκρὰ τυγχάνει». Τό θεϊκόν πνεῦμά «ἐστιν ἡ ζωὴ τῆς ψυχῆς καὶ διὰ τοῦτο ἐποιήσατο τὴν ἔλευσιν ὁ Κύριος, ἵνα ζωὴν ἐντεῦθεν δῶ τῇ ψυχῇ τὸ πνεῦμα Αὐτοῦ».
Ἡ ἀπομάκρυνσις ἀπό τοῦ Θεοῦ ἐπέφερε τόν θάνατον εἰς τόν ἄνθρωπον, ὅστις τελεῖ πλέον ὑπό τό κράτος τοῦ θανάτου, τῆς ἁμαρτίας καί τοῦ διαβόλου. Ἀλλ᾿ ὁ Κύριος ἔρχεται «δι᾿ ἑαυτοῦ» «ἵνα τοὺς τῇ κακίᾳ δεδουλωμένους ὄντας καὶ ἐνόχους καὶ ὑποτεταγμένους ἐλευθερώσῃ καὶ ποιήσῃ νικητὰς τοῦ θανάτου τῆς ἁμαρτίας». Ἡ λύτρωσις αὕτη πραγματοποιεῖται διά τῆς ἀναγεννήσεως τοῦ πεπτωκότος ἀνθρώπου. «Ὁ Κύριος ἀγαπήσας τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων ὡς ἰδίαν εἰκόνα, ἠθέλησεν αὐτοὺς ἐκ τοῦ ἑαυτοῦ σπέρματος γεννῆσαι τῆς θεότητος… πάντας γὰρ ἀνθρώπους θέλει ὁ Κύριος τῆς γεννήσεως καταξιωθῆναι ταύτης. Ὑπὲρ πάντων γὰρ ἀπέθανε καὶ πάντας εἰς ζωὴν ἐκάλεσε. Ζωὴ δέ ἐστιν ἡ ἄνωθεν ἐκ Θεοῦ γέννησις· ἄνευ γὰρ ταύτης ζῆσαι ψυχὴν ἀδύνατον». Τοιουτοτρόπως «ἡ ἁμαρτία συνεκριζοῦται, καὶ ἀπολαμβάνει ὁ ἄνθρωπος τὴν πρώτην πλάσιν τοῦ καθαροῦ Ἀδάμ. Οὕτως μέντοι διὰ τῆς δυνάμεως τοῦ πνεύματος καὶ τῆς ἀναγεννήσεως τῆς πνευματικῆς ἔρχεται εἰς τά μέτρα τοῦ πρώτου Ἀδὰμ καὶ μείζων αὐτοῦ γίγνεται· ἀποθεοῦται γὰρ ὁ ἄνθρωπος».
Δέον νά σημειωθῇ ὅτι κατά τόν ὅσιον Μακάριον ὁ ἄνθρωπος ἀναγεννᾶται ἐν Χριστῷ ὁλόκληρος, ψυχῇ τε καί σώματι· «Ὅσοι ἀπεδύσαντο τὸν παλαιὸν καὶ καταχθόνιον ἄνθρωπον… ἐνεδύσαντο τὸν νέον καὶ ἐπουράνιον ἄνθρωπον Ἰησοῦν Χριστόν (…ὀφθαλμοὺς πρὸς ὀφθαλμούς, ὦτα πρὸς ὦτα, κεφαλὴν πρὸς κεφαλήν),… (ὅστις) Ἰησοῦς Χριστός, μυστικῶς νῦν τὴν ψυχὴν φωτίζει καὶ βασιλεύει εἰς τὴν ψυχὴν τῶν ἁγίων… ἕως ἡμέρας ἀναστάσεως, ὅτε καὶ αὐτὸ τὸ σῶμα καλυφθήσεται καὶ δοξασθήσεται τῷ τοῦ Κυρίου φωτί, τῷ ὄντι ἀπὸ τοῦ νῦν ἐν τῷ ἀνθρώπῳ εἰς τὴν ψυχήν, ἵνα καὶ αὐτὸ τὸ σῶμα συμβασιλεύσῃ τῇ ψυχῇ τῇ ἀπὸ τοῦ νῦν λαμβανούσῃ τὴν βασιλείαν τοῦ Χριστοῦ, ἀναπαυομένῃ καὶ φωτιζομένῃ φωτὶ αἰωνίῳ».
Ἡ διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν Χριστῷ ἀναγέννησις συντελεῖται κατά τό βάπτισμα. «Τὸ θεῖον καὶ Παράκλητον Πνεῦμα, τὸ δοθὲν τοῖς ἀποστόλοις καὶ δι᾿ αὐτῶν τῇ μόνῃ καὶ ἀληθινῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Θεοῦ, διακονηθὲν ἀπὸ τῆς τοῦ βαπτίσματος ὥρας κατ᾿ ἀναλογίαν τῆς πίστεως, διαφόρως καὶ πολυτρόπως σύνεστιν ἑκάστῳ τῷ ἐκ πίστεως εἰλικρινοῦς τῷ βαπτίσματι προσελθόντι».
Οὕτως, ὁ ἄνθρωπος γίνεται κοινωνός τῆς νέας ἐν Χριστῷ ζωῆς διὰ τῆς εἰλικρινοῦς ἐπιστροφῆς καί πίστεως εἰς τόν Θεόν τῇ συμμετοχῇ του εἰς τά μυστήρια. Τό σπέρμα αὐτό τῆς θείας ζωῆς ἔχει δυναμικόν καί προοδευτικόν χαρακτῆρα. Διότι, καίτοι προσφέρεται δωρεάν, καλεῖται ὁ ἄνθρωπος νά συνεργήσῃ διά τήν ἀνάπτυξιν καί τελειοποίησίν του. «Αὐτὸς ὁ Κύριος καὶ ὁ ἄνθρωπος ἐργάζονται τὴν γῆν τῆς ψυχῆς», λέγει ὁ Ἅγ. Μακάριος. «Χρήζει γὰρ ὁ Θεὸς τῆς ἐργασίας τοῦ ἀνθρώπου, ἐπειδὴ κοινωνική ἐστιν ἡ ψυχὴ τῆς θεότητος», ἐπαναλαμβάνει. Ἡ ἐργασία τοῦ ἀνθρώπου συνίσταται εἰς τήν ἀποταγήν, μετάνοιαν, ἔξοδον ἐκ τοῦ κόσμου, ἀδιάλειπτον προσευχήν, ἀγάπην πρὸς τὸν Θεὸν καὶ τοὺς ἀδελφούς. Εἶναι ἀληθές ὅτι ὁ συγγραφεύς τῶν «Πνευματικῶν Ὁμιλιῶν» ἐπιμένει, ὡς γνήσιος μοναχός καί ἀσκητής, ἐπί τοῦ γεγονότος ὅτι ὁ ἄνθρωπος ὀφείλει διαρκῶς νά προσπαθῇ καί νά ἀγωνίζεται. Λαμβάνει ἐν τούτοις ἰδιαιτέραν μέριμναν νά διασαφηνίσῃ ὅτι ἡ σωτηρία εἶναι ἔργον τοῦ Κυρίου καί μόνον. «Λοιπὸν τὸ ἐκριζῶσαι τὴν ἁμαρτίαν καὶ τὸ συνὸν κακόν, τοῦτο τῇ θείᾳ δυνάμει μόνον δυνατόν ἐστι κατορθῶσαι. Οὐκ ἔξεστι γὰρ οὔτε δυνατὸν ἀνθρώπῳ ἐξ ἰδίας δυνάμεως ἐκριζῶσαι τὴν ἁμαρτίαν. Τὸ ἀντιπαλαῖσαι, ἀντιμαχεσθῆναι, δεῖραι, δαρῆναι σόν ἐστιν· ἐκριζῶσαι δὲ Θεοῦ ἐστιν. Εἰ γὰρ σὺ ἠδύνου τοῦτο ποιῆσαι, τίς χρεία τῆς ἐλεύσεως τοῦ Κυρίου; Οὐ δύναταί τις ἄνευ τοῦ Ἰησοῦ σωθῆναι ἢ εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν οὐρανῶν».
Ἡ ἐν τῷ ἀναγεγεννημένῳ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἀνθρώπῳ ὕπαρξις τοῦ σπέρματος τῆς θείας ζωῆς καί ἡ ἡμέρα τῇ ἡμέρᾳ ἀνάπτυξις αὐτοῦ ὀφείλει νά καταστῇ συνειδητόν γεγονός. Ἡ ἐν ἡσυχίᾳ ἀδιάλειπτος προσευχή _ἥτις εἶναι ἕν τῶν χαρακτηριστικῶν τῆς πνευματικότητος τοῦ Ἁγ. Μακαρίου_ καὶ ἡ ἄσκησις ἔχουν ὡς σκοπόν τήν ἀνάπτυξιν καί ἐκδήλωσιν τοῦ θείου τούτου σπέρματος, τό ὁποῖον εὑρίσκεται ἐν τῇ καρδίᾳ τοῦ βεβαπτισμένου. Οὗτος πρέπει νά λάβῃ πεῖραν τῆς θείας ζωῆς. Τοῦτο τονίζεται ἰδιαιτέρως εἰς τήν πνευματικότητα τοῦ Ἁγ. Μακαρίου. «…Εἰ τούτων ἁπάντων ὁ ἔσω σου ἄνθρωπος ἐν πείρᾳ καὶ πληροφορίᾳ καθέστηκεν, ἰδοὺ ζῇς καὶ τὴν ὄντως αἰώνιον ζωὴν ἀπὸ τοῦ νῦν μετὰ τοῦ Κυρίου ἀναπαυομένης τῆς ψυχῆς σου… Εἰ δὲ μηδὲν τούτων σύνοιδας σεαυτῷ, κλαῖε καὶ λυποῦ καὶ ὀδύρου, ὅτι τοῦ αἰωνίου καὶ πνευματικοῦ πλούτου ἀκμὴν οὐδέπω τετύχηκας καὶ τὴν ὄντως ζωὴν ἀκμὴν οὐδέπω ἐδέξω». «Ἐάν τις ἐξελθὼν τῶν ἰδίων κλπ… ἀντὶ τῆς προσκαίρου τρυφῆς, τρυφῆς πνεύματος εἰς τὴν ἑαυτοῦ ψυχὴν μὴ αἴσθηται…, καὶ ἀντὶ τῆς προσκαίρου καὶ σαρκικῆς κοινωνίας ταύτης, κοινωνίαν τοῦ ἐπουρανίου ἐν τῇ ἑαυτοῦ ψυχῇ ἐν πληροφορίᾳ μὴ γνῷ…, οὗτος γέγονεν ἅλας μωρόν, οὗτος ἐλεεινός ἐστι παρὰ πάντας ἀνθρώπους, οὗτος καὶ τῶν ἐντεῦθεν ἐστερήθη καὶ τῶν θεϊκῶν δωρεῶν οὐκ ἀπήλαυσεν». Εἰς ἄλλην ὁμιλίαν του προτρέπει· «Εὐξώμεθα τοίνυν καὶ ἡμεῖς ἐν πληροφορίᾳ καὶ αἰσθήσει μεταλαβεῖν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος».
Εἰς τήν ἐν αἰσθήσει πεῖραν καί πληροφορίαν τῶν θείων πραγματικοτήτων ἐξέχουσαν θέσιν κατέχει τό θεῖον φῶς. Ἡ ψυχή ὄχι ἁπλῶς ζῇ ἐν τῷ φωτί, ἀλλά γίνεται ὅλη φῶς. Βεβαίως, ἐν τῷ φωτί εὑρίσκεται αὐτός οὗτος ὁ Χριστός.
Πάντως, ὑψηλότερον πάντων τῶν χαρισμάτων εἰς τήν ὑπό μελέτην πνευματικότητα εὑρίσκεται ἡ ἀγάπη, ἥτις εἶναι ὁ σύνδεσμος τῆς τελειότητος. «Πολλοὶ γὰρ τῶν ἀδελφῶν ἦλθον εἰς τοιαῦτα μέτρα καὶ ἔσχον χαρίσματα ἰαμάτων καὶ ἀποκάλυψιν καὶ προφητείαν, καὶ ἐπειδὴ οὐκ ἔφθασαν εἰς τὴν τελείαν ἀγάπην, ὅπου ὁ σύνδεσμος τῆς τελειότητος, ἐπῆλθεν αὐτοῖς πόλεμος καὶ ἀμελήσαντες ἔπεσον. Εἰ δέ τις φθάσει εἰς τὴν τελείαν ἀγάπην, οὗτος λοιπὸν δέδεται καὶ ἔστιν ἠχμαλωτισμένος εἰς τὴν χάριν. Εἰ δέ τις παρὰ μικρὸν ἐγγίσει τῷ μέτρῳ τῆς ἀγάπης, μὴ φθάσει δὲ εἰς αὐτὴν τὴν ἀγάπην δεθῆναι, ἀκμὴν ὁ τοιοῦτος ὑπὸ φόβον ἐστὶ καὶ πόλεμον καὶ πτῶσιν, καὶ εἰ μὴ ἀσφαλίσεται, ρίπτει αὐτὸν ὁ σατανᾶς».
Αὐτά εἶναι τά δύο κύρια πνευματικά ρεύματα τά κατά τόν 4ον αἰῶνα δημιουργηθέντα.
Ἀπό τό ἕν μέρος ἡ νοησιαρχική ὠριγενιστική πνευματικότης τοῦ Εὐαγρίου, τῆς ὁποίας ἡ ἀνθρωπολογία εἶναι νεοπλατωνική. Ὁ νοῦς εἶναι φυλακισμένος, λόγῳ τῆς πτώσεως, εἰς τό σῶμα καί ὀφείλει διαρκῶς νά ἀπαγκιστρώνεται ἀπ᾿ αὐτοῦ, μέχρις ὅτου ἐλευθερωθῇ πλήρως. Σωτηρία εἶναι ἡ πλήρης ἀπαλλαγή ἀπό τήν ὕλην καί ἡ ἐπάνοδος εἰς τήν Ἑνάδα-Θεόν. Αὐτό τοῦτο τό γεγονός τῆς ἐνσαρκώσεως τοῦ Κυρίου, ἡ Ἐκκλησία Του καί τά Μυστήρια οὐδένα σχεδόν ρόλον παίζουν εἰς αὐτήν τήν πνευματικότητα. Ἡ προσευχή καί γενικῶς ἡ σχέσις μετά τοῦ Θεοῦ εἶναι προσευχή καί σχέσις πού ἀπευθύνονται πρός ἕνα ἀπρόσωπον Θεόν. Βεβαίως, ὡς ἐλέχθη, τό ρεῦμα τοῦτο διωρθώθη καθ᾿ ὁλοκληρίαν ἀπό τούς Πατέρας. Ὅ,τι ἔμεινεν, ἐχρησίμευεν ὡς ἔνδυμα καί τίποτε περισσότερον.
Ἀπό τό ἄλλο μέρος ἡ πνευματικότης τοῦ Ἁγίου Μακαρίου, βιβλική, ἐκκλησιολογική, μυστηριακή. Ὁλόκληρος ὁ ἄνθρωπος ἔρχεται εἰς κοινωνίαν μετά τοῦ ἐνσαρκωθέντος Θεοῦ καί ὁλόκληρος σώζεται. Ἡ βάσις αὐτῆς τῆς πνευματικότητος εἶναι ἡ ἐνανθρώπησις τοῦ Κυρίου καί ἡ ἐν αὐτῷ προσφερομένη σωτηρία.
{***}
Κατά τόν 5ον αἰῶνα ἔζησεν ὁ Ἅγιος Διάδοχος ὁ Φωτικῆς. Οὗτος ὑπῆρξε σπουδαῖος ἀσκητικός καί μυστικός συγγραφεύς. Τοποθετεῖται δέ πνευματικῶς μεταξύ τοῦ Εὐαγρίου καί τοῦ Μακαρίου. Εἶναι ἀρκούντως ἐπηρεασμένος, κατά τό λεξιλόγιον, ἀπό τόν πρῶτον, ἀλλά κλίνει περισσότερον πρός τό ρεῦμα τοῦ δευτέρου. Ἀντιθέτως πρός τόν Εὐάγριον, ἐκλαμβάνοντος τήν ἠθικήν ὡς πρόβλημα τοῦ λογικοῦ, οὗτος ἐκλαμβάνει ταύτην, στοιχῶν τῇ γνησίᾳ χριστιανικῇ ἀντιλήψει, ὡς πρόβλημα τῆς βουλήσεως.
Εἰς τό 89ον κεφάλαιον ἔχομεν ἐν συνόψει κλασσικήν διατύπωσιν τῶν κυριωτέρων χαρακτηριστικῶν τῆς πνευματικότητος τοῦ Ἁγίου Διαδόχου, τά ὁποῖα εἶναι ἐκεῖνα τοῦ Ἁγίου Μακαρίου.
Βάσις τῆς πνευματικῆς ζωῆς εἶναι τό βάπτισμα. Τοῦτο κατεργάζεται τήν σωτηρίαν τοῦ ἀνθρώπου. Ἀνακαινίζει κατ᾿ ἀρχήν τό κατ᾿ εἰκόνα καί ἔπειτα τῇ συνεργίᾳ καί τοῦ ἀνθρώπου προσφέρει τό καθ᾿ ὁμοίωσιν. Ἡ πνευματική ζωή εἶναι ἕν συνειδητόν γεγονός, τοῦ ὁποίου ὁ πιστός λαμβάνει πεῖραν καί πληροφορίαν, αἴσθησιν καί γεῦσιν. Τήν αἴσθησιν ἀκολουθεῖ ὁ φωτισμός, σημεῖον ὅτι ἡ ψυχή προχωρεῖ πρός τό καθ᾿ ὁμοίωσιν. Καρπός τοῦ φωτισμοῦ εἶναι ἡ ἀγάπη.
Θεωροῦμεν σκόπιμον τήν παράθεσιν ὁλοκλήρου τοῦ κειμένου·
«Δύο ἡμῖν καλὰ ἡ ἁγία χάρις διὰ τοῦ βαπτίσματος περιποιεῖ τῆς ἀναγεννήσεως, ὧντινων, τὸ ἓν ἀπείρως τοῦ ἑνὸς ὑπερβάλλει. Ἀλλὰ τὸ μὲν εὐθέως χαρίζεται· ἀνακαινίζει γὰρ ἡμᾶς ἐν αὐτῷ τῷ ὕδατι καὶ πάσας τὰς γραμμὰς τῆς ψυχῆς, τοῦτ᾿ ἔστιν τὸ κατ᾿ εἰκόνα, λαμπρύνει, πᾶσαν ρυτίδα τῆς ἁμαρτίας ἡμᾶς ἀπονίπτουσα. Τὸ δὲ ἐκδέχεται, ἵνα σὺν ἡμῖν ἐργάσηται, ὅπερ ἐστὶ τὸ καθ᾿ ὁμοίωσιν. Ὅταν οὖν ἄρξηται ὁ νοῦς ἐν πολλῇ αἰσθήσει γενέσθαι τῆς χρηστότητος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τότε ὀφείλομεν εἰδέναι ὅτι ἄρχεται ἡ χάρις ὥσπερ ἐπιζωγραφεῖν εἰς τὸ κατ᾿ εἰκόνα τὸ καθ᾿ ὁμοίωσιν. Ὃν γὰρ τρόπον οἱ ζωγράφοι πρῶτον μὲν ἑνὶ χρώματι διαγράφωσι τὸ σχῆμα τοῦ ἀνθρώπου, χροιᾷ δὲ τὴν χροιὰν κατ᾿ ὀλίγον ἐπανθίζοντες, οὕτως τὸ τοῦ ὁμοιογραφομένου ἄχρι καὶ τῶν τριχῶν ἀποσώζουσιν εἶδος· οὕτω καὶ ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ πρῶτον μὲν διὰ τοῦ βαπτίσματος εἰς τὸ ὅπερ ἦν, ὅτε ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος, ρυθμίζει τὸ κατ᾿ εἰκόνα. Ὅτε δὲ ἡμᾶς ἴδῃ ἐκ πάσης προθέσεως ἐπιθυμοῦντας τοῦ κάλλους τῆς ὁμοιώσεως καὶ ἑστῶτας γυμνούς τε καὶ ἀπτοήτους εἰς τὸ ταύτης ἐργαστήριον, τότε, ἀρετῇ τὴν ἀρετὴν ἐπανθίζουσα καὶ ἀπὸ δόξης εἰς δόξαν τὸ τῆς ψυχῆς εἶδος ἀναφέρουσα, τὸν χαρακτῆρα τῆς ὁμοιώσεως αὐτῇ περιποιεῖ.«
»Ὥστε οὖν ἡ μὲν αἴσθησις δηλοῖ ἡμᾶς μορφοῦσθαι τὸ καθ᾿ ὁμοίωσιν· τὸ δὲ τέλειον τῆς ὁμοιώσεως ἐκ τοῦ φωτισμοῦ γνωσόμεθα. Πάσας μὲν γὰρ τὰς ἀρετὰς διὰ τῆς αἰσθήσεως ὁ νοῦς κατὰ μέτρον τι καὶ ρυθμὸν ἄρρητον προκόπτων ἀπολαμβάνει· τὴν δὲ πνευματικὴν οὐ δύναταί τις ἀγάπην κτήσασθαι, εἰ μὴ ἐν πάσῃ πληροφορίᾳ φωτισθῇ παρὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». Καί ἐδῶ, λοιπόν, ἐπιστέγασμα τῆς πνευματικῆς ζωῆς εἶναι ἡ ἀγάπη.
Ὅπως εἰς τόν Ἅγιον Μακάριον οὕτω καί εἰς τόν Ἅγιον Διάδοχον μεγάλως συντελεῖ εἰς τήν πνευματικήν ζωήν τοῦ ἀνθρώπου ἡ ἐν ἡσυχίᾳ ἀδιάλειπτος προσευχή, ἥτις ἔχει κέντρον τό ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ. Ἐδῶ ἡ μονολόγιστος εὐχή λαμβάνει πλέον συγκεκριμένον χαρακτῆρα, καί διά τοῦτο ὁ Διάδοχος θεωρεῖται πρόδρομος τοῦ ἡσυχασμοῦ.
{***}
Καί ὁ Ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος τοποθετεῖται μεταξύ τοῦ Εὐαγρίου καί τοῦ Ἁγίου Μακαρίου μέ μεγαλυτέραν ἀπόκλισιν πρός τόν πρῶτον, ἄν καί τόν ἀποκαλεῖ τῶν ἀφρόνων ἀφρονέστερον. Παρά τά εὐαγριανά στοιχεῖα πού ὑπάρχουν εἰς τόν Ἅγιον Ἰωάννην τῆς Κλίμακος, οὗτος πιθανῶς ἀνήκει εἰς ἕν τρίτον ρεῦμα τό ὁποῖον θά ἐξετάσωμεν μετ᾿ ὀλίγον. Ἕν τῶν χαρακτηριστικῶν τῆς πνευματικότητός του εἶναι ἐπίσης ἡ προσευχή τοῦ Ἰησοῦ.
{***}
Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Νύσσης καί ὁ Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής κατώρθωσαν, χωρίς νά παρασυρθοῦν εἰς τάς αἱρετικάς δοξασίας καί πλάνας τοῦ Εὐαγρίου, νά ἐκφράσουν καί ἑρμηνεύσουν τό Μυστήριον τῆς ἐνσαρκώσεως καί τῆς σωτηρίας ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ εἰς τό πλαίσιον τῆς παγκοσμίως ἀναγνωρισμένης εἰς τήν ἐποχήν των νεοπλατωνικῆς φιλοσοφίας. Ἡ κοινωνία καί ἡ ἕνωσις μετά τοῦ Θεοῦ θά λάβῃ ἐδῶ ἕν ἄλλο ὄνομα· Θέωσις. Ἡ χάρις τῆς θεώσεως παρεχομένη δυναμικῶς κατά τό βάπτισμα, οἰκειοποιουμένη ἐλευθέρως καί προοδευτικῶς κατά τήν διάρκειαν ὁλοκλήρου τῆς ζωῆς, ὁδηγεῖ εἰς τήν θέαν καί τήν ἕνωσιν μετά τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἄνθρωπος θεᾶται τόν Θεόν ἐντός τοῦ γνόφου. Δηλαδή ὁ Θεός μένει ἀκατάληπτος κατά τήν οὐσίαν ὄπισθεν τοῦ γνόφου καί συγχρόνως ὡς ζῶν Θεός ἀποκαλύπτεται εἰς τόν ἄνθρωπον καί κοινωνεῖται. Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Νύσσης ποιεῖται διάκρισιν μεταξύ τῆς θείας οὐσίας καί τῶν θείων ἐνεργειῶν, ἀκολουθῶν οὕτω τόν ἀδελφόν του Ἅγιον Βασίλειον.
Ὁ Ἅγιος Μάξιμος ἐπιμένει περισσότερον τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης ἐπί τοῦ γεγονότος ὅτι ἡ θέα τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ γνόφῳ συνιστᾷ μετοχήν τοῦ Θεοῦ, θέωσιν. Ἡ δέ μετοχή τοῦ Θεοῦ εἶναι, ἐν Χριστῷ, μετοχή ὁλοκληρωτική. Δέν δύναταί τις νά μετέχῃ ἑνός μέρους τοῦ Θεοῦ, διότι τό θεῖον Ὄν εἶναι ἁπλοῦν… καί ἡ θεία «ἐνέργεια» εἶναι Θεός, ὄχι ἠλαττωμένος, ἀλλ᾿ ἐλευθέρως ἀποκεκαλυμμένος. Πρέπει ἐπίσης νά σημειωθῇ ὅτι ὁ Ἅγιος Μάξιμος, καίτοι χρησιμοποιεῖ πολύ τόν Εὐάγριον, σαφῶς διακηρύσσει ὅτι ὁ ἄνθρωπος ὁλόληρος, ψυχῇ τε καί σώματι, ἔρχεται εἰς κοινωνίαν μετά τοῦ Θεοῦ καί ὁλόκληρος σώζεται.
{***}
Ἡ ἀντίδρασις κατά τοῦ ὠριγενισμοῦ μέ τήν καταδίκην τοῦ Εὐαγρίου καί τοῦ Ὠριγένους ὑπό τῆς Ε’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου συνετέλεσε, ὥστε κατά τόν 6ον αἰῶνα νά παραγκωνισθῇ πως ὁ μυστικισμός καί νά καλλιεργηθῇ ἕν ἄλλο ρεῦμα μέ βάσιν τήν ἀπάρνησιν τοῦ ἰδίου θελήματος διά τῆς ὑπακοῆς, πιθανῶς ὑπό τήν ἄμεσον ἐπίδρασιν τῶν ἀσκητικῶν ἔργων τοῦ Μ. Βασιλείου. Μεγάλοι διδάσκαλοι αὐτῆς τῆς πνευματικότητος εἶναι οἱ ἅγιοι· Βαρσανούφιος ὁ Μέγας, Ἰωάννης ὁ Προφήτης, Δωρόθεος ὁ Ἀββᾶς καί ὁ Ἰωάννης τῆς Κλίμακος. Οὗτοι μετά Ἡσυχίου τοῦ Σιναΐτου καί ἄλλων ἀποτελοῦν κατά τινας τήν Σιναϊτικήν Σχολήν. Ἐδῶ δύναται νά ὑπαχθῇ ἐπίσης ὁ Ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης. Εἰς ὅλους αὐτούς διακρίνομεν τήν τάσιν τῶν χριστιανῶν τῶν πρώτων αἰώνων, τήν τάσιν πρός τήν θυσίαν, πρός τό μαρτύριον. Ἡ ἀπόλυτος καί ἰσόβιος ἀπάρνησις τοῦ ἰδίου θελήματος συνιστᾷ ἕν συνεχές καί ἰσόβιον μαρτύριον.
Διά νά ἐννοήσωμεν καλύτερον τό ρεῦμα αὐτό, ὀφείλομεν νά ἀνατρέξωμεν εἰς τάς πρώτας γενεάς τῶν μεγάλων ἀσκητῶν τῆς Αἰγύπτου ἐπί τῶν ὁποίων ὁ νοησιαρχικός μυστικισμός τῆς Ἀλεξανδρείας οὐδεμίαν ἐπίδρασιν ἔσχεν. Οὐδέν ἴχνος θεωρητικῆς ὁδοῦ ὑπεράνω τῆς πρακτικῆς ὁδοῦ ἤ θεωρίας ὡς σκοποῦ τοῦ χριστιανοῦ ὑπάρχει π.χ. εἰς τόν βίον τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου. Εἶναι μία ζωή συνεχοῦς προσευχῆς καί ἐγρηγόρσεως, μία ζωή τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν, εἷς ἀγών διά τήν ἀφθαρσίαν, ὅπου ἡ ἀνθρωπίνη θέλησις ἀνθίσταται ἡρωϊκῶς εἰς τάς ἐπιθέσεις τῶν δαιμόνων, προσπαθοῦσα νά ἀκολουθήσῃ τάς εὐαγγελικάς ἐντολάς καί, κυρίως, ἐκείνην τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καί τοῦ πλησίον.
Αὐτήν τήν πνευματικότητα τῆς ἀφθαρσίας εἶχε πρό ὀφθαλμῶν ὁ Ἅγιος Βασίλειος, ὅταν συνέτασσε τούς μοναστικούς κανόνας του. Ἔβλεπεν εἰς τήν κοινοβιακήν ζωήν μίαν ἰδανικήν χριστιανικήν κοινότητα, μίαν μικράν ἐκκλησίαν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, ὅπου οἱ δεσμοί τῆς ἀγάπης ὤφειλον νά συσφιγχθοῦν, ὅπου μία ζωή κατ᾿ εἰκόνα τῆς Ἁγίας Τριάδος ἔπρεπε νά πραγματοποιῆται ἐπί τῆς γῆς, ἐν τῇ ἀπαρνήσει τοῦ ἰδίου θελήματος διά τῆς ὑπακοῆς, ἐν τῇ ἑνώσει μέ τούς ἀδελφούς ἐπί τῆς κοινῆς ὁδοῦ τῆς ἑνώσεως μέ τόν Θεόν.
{***}
Εἰς τά τέλη τοῦ 10ου καί τάς ἀρχάς τοῦ 11ου αἰῶνος ἔζησεν ὁ Ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος. Οὗτος κατέχει ἐξαιρετικήν θέσιν εἰς τήν ἱστορίαν τῆς πνευματικότητος. Πρόκειται περί μεγάλου μυστικοῦ θεολόγου μέ ἀσυνήθη προσωπικότητα. «Μόνος ἐξ ὅλων τῶν ὀρθοδόξων μυστικῶν τοῦ Μεσαίωνος, ὁμιλεῖ ἀνοικτά περί τῆς προσωπικῆς καί ἐσωτερικῆς πείρας του, περιγράφει τάς ὁράσεις του καί δέν φοβεῖται νά ἀντιθέσῃ τό πνευματικόν γεγονός τῆς μυστικῆς ζωῆς πρός ὡρισμένους παραδοσιακούς θεσμούς τῆς Ἐκκλησίας».
Ὁ Ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος, καίτοι ἰδιαιτέρως τονίζει τήν ὑπακοήν εἰς Γέροντα διά τῆς ἀπαρνήσεως τοῦ ἰδίου θελήματος _πρᾶγμα τό ὁποῖον καί ὁ ἴδιος ἐτήρησε_ καίτοι ἐπίσης δέν ἀγνοεῖ τό παραδοσιακόν πλέον καταστάν λεξιλόγιον τοῦ Εὐαγρίου, ἀνήκει σαφῶς εἰς τό ρεῦμα τοῦ Ἁγίου Μακαρίου. Ὑπάρχουν εἰς αὐτόν ὅλα τά χαρακτηριστικά ἐκείνου, πλέον σαφῆ καί πλέον τονισμένα. Οὐδέν ἴχνος τοῦ νοησιαρχικοῦ μυστικισμοῦ τοῦ Ὠριγένους καί τοῦ Εὐαγρίου ἀνευρίσκομεν εἰς αὐτόν.
Περισσότερον ἴσως παντός ἄλλου μυστικοῦ ὁ Ἅγιος Συμεών τονίζει καί διαλαλεῖ ὅτι ἡ πνευματική ζωή, ἡ θέωσις εἶναι δι᾿ ὅλους. Καί δι᾿ αὐτούς ἀκόμη οἱ ὁποῖοι διαβιοῦν ἐντός τῶν πόλεων. Τό γεγονός τοῦτο στηρίζεται εἰς τήν ἐνσάρκωσιν τοῦ Χριστοῦ καί εἰς τό βάπτισμα, δι᾿ οὗ ὁ πιστός λαμβάνει τήν ἀναγέννησιν, τήν χάριν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καί γίνεται θεός κατά χάριν. Ἔχομεν καί ἐδῶ τήν διάκρισιν τῆς οὐσίας καί τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ. Τό γεγονός τῆς διά τοῦ βαπτίσματος ὑπάρξεως ἐν ἡμῖν τῆς χάριτος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἶναι συνειδητόν. Ὁ Ἅγιος φθάνει εἰς τό σημεῖον νά θέτῃ ἐν ἀμφιβόλῳ τήν δραστικότητα τοῦ βαπτίσματος, ἐάν τοῦτο δέν παράγῃ ἐν αἰσθήσει καί πληροφορίᾳ καρπούς. Δι᾿ ὅ καί ὁμιλεῖ περί δευτέρου βαπτίσματος, συνισταμένου εἰς τήν μετάνοιαν καί τήν ἐκ νέου _ἐν αἰσθήσει καί πληροφορίᾳ_ λῆψιν τῆς χάριτος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.
Ἔχει γράψει καί εἰδικόν λόγον «Περὶ τῶν οἰομένων ἀγνώστως ἔχειν ἐν ἑαυτοῖς τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον…» Ἀρχίζει ὡς ἑξῆς· «Ἰδοὺ καὶ πάλιν ἐγὼ πρὸς τοὺς λέγοντας ἔχειν ἀγνώστως Πνεῦμα Θεοῦ καὶ οἰομένους ἀπὸ τοῦ θείου βαπτίσματος τοῦτο κεκτῆσθαι ἐν ἑαυτοῖς, καὶ τὸν μὲν θησαυρὸν ἔχειν νομίζοντας, κούφους δὲ τούτου ἑαυτοὺς ὅλως ἐπιγινώσκοντας, πρὸς τοὺς ὁμολογοῦντας μὲν μηδὲν ὅλως ἐπαισθανθῆναι ἐν τῷ βαπτίσματι, ἀγνώστως δὲ καὶ ἀνεπαισθήτως ὑπολαμβάνοντας τὴν τοῦ Θεοῦ δωρεὰν ἐν ἑαυτοῖς ἀπὸ τότε ἐγκατοικήσασαν, καὶ μέχρι τοῦ νῦν ἔνδοθεν τῆς ἑαυτῶν ψυχῆς ἐνυπάρχουσαν…» Οἱ ἀντίπαλοί του στηριζόμενοι εἰς τό χωρίον τοῦ Ἀποστόλου Παύλου· «Ὅσοι εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε» τοῦ ἔλεγον· «Εἰ οὖν βεβαπτίσμεθα, καὶ τὸν Χριστὸν ἐνδεδύμεθα». Καί ἐκεῖνος ἀπήντα· Ὁ Θεός εἶναι ἀληθής Θεός καί ἀληθής ἄνθρωπος. Ἔγινε δέ ἄνθρωπος «ἵνα τὸν ἄνθρωπον ποιήσῃ θεόν», ζωοποιῶν αὐτόν διά τῆς θεωθείσης σαρκός Αὐτοῦ. «Εἰ οἱ βαπτιζόμενοι τὸν Χριστὸν ἐπενδύονται, τί τοῦτό ἐστιν ὃ ἐπενδύονται; Θεός. Ὁ οὖν Θεὸν ἐνδυσάμενος οὐκ ἐπιγνώσεται νοερῶς καὶ ἴδῃ τί ἐνεδύσατο; Ὁ γυμνός τῷ σώματι ἐνδυσάμενος ἐπαισθάνεται, καὶ τὸ ἱμάτιον ὁποῖον ὁρᾷ· ὁ δὲ γυμνὸς τῇ ψυχῇ Θεὸν ἐνδυσάμενος οὐ γνώσεται; Εἰ γὰρ οὐκ αἰσθάνεται ὁ τὸν Θεὸν ἐνδυόμενος τί ποτε ἄρα ἐνεδύσατο, λοιπὸν κατὰ σὲ οὐδέ ἐστί τί ποτε ὁ Θεός· εἰ γὰρ ἦν, οἱ αὐτὸν ἐνδυόμενοι ἐγίνωσκον ἄν…· νεκροὶ γὰρ ἐνδυόμενοι οὐκ αἰσθάνονται μόνοι, καὶ δέδοικα μὴ καὶ οἱ ταῦτα λέγοντες νεκροὶ καὶ γυμνοὶ ἐπ᾿ ἀληθείας ὄντως εἰσίν. Καὶ οὕτω λέλυται τὸ ζητούμενον».
Καί ἡ θεωρία περί τοῦ θείου φωτός ὑπάρχει ἔντονος εἰς τόν Ἅγιον Συμεών. Μάλιστα οὗτος περισσότερον τῶν ἄλλων μᾶς βοηθεῖ νά ἐννοήσωμεν ὅτι τό θεῖον φῶς εἶναι αὐτή ἡ παρουσία τοῦ Χριστοῦ. Ἰδού ἕν κλασσικόν κείμενον· «Ὅταν γὰρ ἀποκαλυφθέντα θεάσηταί τις αὐτόν, φῶς ὁρᾷ· καὶ θαυμάζει μὲν ἰδών, τίς δὲ ὁ φανεὶς οὐκ οἶδεν εὐθύς, ἀλλ᾿ οὐδὲ αὐτὸν ἐρωτῆσαι τολμᾷ· πῶς γάρ, ὃν οὐδὲ ἀναβλέψαι τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ ἰδεῖν δύναται ποταπός; βλέπει δὲ μόνον ἐν φόβῳ καὶ τρόμῳ πολλῷ οἱονεὶ πρὸς τοὺς πόδας αὐτοῦ, εἰδὼς ὅτι ὅλως τίς ἐστιν ὁ φανεὶς πρὸ προσώπου αὐτοῦ. Καὶ εἰ μὲν ὑπάρχει ὁ περὶ τούτων προεξηγησάμενος αὐτῷ, ὡς προεγνωκὼς τὸν Θεόν, ἀπερχόμενος λέγει αὐτῷ· «Εἶδον». Καί φησι· «Τί, τέκνον, εἶδες;» «Φῶς, ὦ πάτερ, γλυκύ, γλυκύ· ποταπὸν εἰπεῖν σοι, πάτερ, οὐκ ἐξικανοῦσαν ἔχω μου τὴν διάνοιαν». Ἀποκριθεὶς οὖν λέγει, αὐτῷ· «Ἐκεῖνος, τέκνον, ἐστί». Καί σὺν τῷ λόγῳ βλέπει πάλιν αὐτόν, καὶ μικρὸν μικρὸν τελείως καθαίρεται, καθαιρόμενος δὲ παρρησιάζεται καὶ ἐκεῖνον αὐτὸν ἐρωτᾷ καί φησιν· «Ὁ Θεός μου, σὺ εἶ;» Καὶ ἀποκρίνεται καί φησι· «Ναί, ἐγώ εἰμι, ὁ Θεός, ὁ διὰ σὲ ἄνθρωπος γεγονώς· καὶ ἰδοὺ ἐγὼ πεποίηκά σε, ὡς ὁρᾶς, καὶ ποιήσω θεόν…».
Εἰς τόν Εὐάγριον ὁ ἀνθρώπινος νοῦς θεωρῶν τόν Θεόν, βλέπει τόν ἑαυτόν του ὡς ὄν θεοποιημένον. Εἰς τόν Ἅγιον Συμεών, ἐν τῷ θείῳ φωτί, ἐν τῇ θέᾳ τοῦ Θεοῦ, ἀποκαλύπτεται πρωτίστως ἡ ἀνομοιότης μας, ἡ ἁμαρτωλότης μας. Καί διά τοῦτο τό θεῖον φῶς εἶναι κρίσις καί κλῆσις εἰς μετάνοιαν·
«…Ἡ χάρις…, τοῖς διὰ τῆς πίστεως ἐν φόβῳ καὶ τρόμῳ τὰς ἐντολὰς κατεργαζομένοις καὶ μετάνοιαν ἀξίαν ἐπιδεικνυμένοις ἀποκαλυπτομένη ὁρᾶται, καὶ αὐτὴ δι᾿ ἑαυτῆς τὴν μέλλουσαν γενέσθαι κρίσιν ἀναντιρρήτως ἐν αὐτοῖς ἐμποιεῖ· μᾶλλον δὲ ἡμέρα θείας κρίσεως γίνεται, ἐξ ἧς ὁ καθαρὸς ἀεὶ ἐλλαμπόμενος ἐν ἀληθείᾳ ἑαυτὸν οἷός ἐστι, καὶ τὰ ἔργα αὐτοῦ, τά τε αἰσθητῶς πραχθέντα, τά τε ψυχικῶς ἐνεργηθέντα, οἷά εἰσι, πάντα λεπτομερῶς καθορᾷ. Οὐ μόνον δέ, ἀλλὰ καὶ πυρὶ θείῳ κρίνεται καὶ ἀνακρίνεται καὶ ὕδατι τότε δακρύων πιαινόμενος ὅλον τὸ σῶμα κάθυγρος γίνεται καὶ βαπτίζεται κατ᾿ ὀλίγον ὅλος ὑπὸ τοῦ θείου πυρός τε καὶ Πνεύματος καὶ γίνεται ὅλος καθαρός… υἱὸς φωτὸς καὶ ἡμέρας… Διὰ τοι τοῦτο καὶ ὁ τοιοῦτος ἐν τῇ μελλούσῃ κρίσει καὶ δίκῃ οὐ κρίνεται· προκέκριται γάρ…».
Τό θεῖον φῶς εἶναι ἡ κρίσις. Εἶναι ἡ παρουσία δι᾿ αὐτούς οἱ ὁποῖοι ζοῦν ἐν κοινωνίᾳ μετά τοῦ Θεοῦ. Εἶναι πορεία πρός τό μυστήριον τῆς ὀγδόης ἡμέρας. «Ὅσοι οὖν τέκνα τοῦ φωτὸς ἐκείνου, συνεχίζει ὁ Ἅγιος Συμεών, καὶ υἱοὶ τῆς μελλούσης ἡμέρας γένωνται καὶ ὡς ἐν ἡμέρᾳ εὐσχημόνως περιπατεῖν δύνανται, ἐπ᾿ αὐτοὺς ἡ ἡμέρα Κυρίου οὐδέποτε ἐπελεύσεται· ἐν αὐτῇ γάρ εἰσιν ἀεὶ καὶ διὰ παντός».
Ἄς σημειώσωμεν ἀκόμη ὅτι ὁ ἅγιος Συμεών ὁμιλεῖ μέ ἀπαράμιλλον ρεαλισμόν περί τῆς συμμετοχῆς καί τοῦ σώματος εἰς τήν πνευματικήν ζωήν. Εἰς ἕνα ὕμνον του πρός τόν Κύριον μετά τήν θείαν εὐχαριστίαν γράφει·
«Τὸ γὰρ ρυπαρὸν καὶ φθαρτὸν τοῦτο σκῆνος
Τῷ παναχράντῳ ἑνωθὲν σώματί σου,
Καὶ μιγὲν τὸ αἷμά μου τῷ αἵματί σου,
Ἡνώθην οἶδα καὶ τῇ θεότητί σου
Καὶ γέγονα σὸν καθαρώτατον σῶμα
. . . . . . . . . . . . . .
Ὁρῶ τὸ κάλλος, βλέπω τὴν λαμπηδόνα,
Ἐνοπτρίζομαι τὸ φῶς τῆς χάριτός σου,
. . . . . . . . . . . . . .
Καὶ ἐξίσταμαι κατανοῶν ἑαυτόν, ἐκ ποίου
Οἷος ἐγενόμην· ὢ θαῦμα!
Καὶ εὐλαβοῦμαι καὶ ἐμαυτὸν αἰδοῦμαι
Καὶ ὡς σὲ αὐτὸν καὶ τιμῶ καὶ φοβοῦμαι,
Καὶ ἐξαπορῶ ἐντρεπόμενος ὅλως,
Τὸ ποῦ καθίσω καὶ τίνι προσεγγίσω;
Καὶ ποῦ τὰ μέλη τὰ σὰ προσανακλίνω;
Εἰς ποῖα ἔργα, εἰς ποίας ταῦτα πράξεις
Ὅλως χρήσωμαι τὰ φρικτά τε καὶ θεῖα;»
{***}
Μετά τόν Ἅγιον Συμεών ἐρχόμεθα εἰς τούς ἡσυχαστάς τοῦ 14ου αἰῶνος, κύριος ἐκπρόσωπος τῶν ὁποίων εἶναι ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Ὁ ἡσυχασμός ἔχει τήν ἀρχήν του εἰς τόν 4ον αἰῶνα. Ἀπό τότε ἀρχίζει ἡ ἐν ἡσυχίᾳ ἀδιάλειπτος προσευχή. Ὁ Εὐάγριος συνιστᾷ τὴν νοερὰν προσευχήν. Εἰς τόν Ἅγιον Μακάριον εὑρίσκομεν ὄχι μόνον τήν προτροπήν διά τήν ἐν ἡσυχίᾳ προσευχήν, εὑρίσκομεν ἐπίσης τήν ἐπίκλησιν αὐτοῦ τοῦ ὀνόματος τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἐπίσης εἰς τόν Ἅγιον Διάδοχον Φωτικῆς καί εἰς τόν Ἅγιον Ἰωάννην τῆς Κλίμακος ἡ ἐν ἡσυχίᾳ ἀδιάλειπτος προσευχή ἔχει ὡς κέντρον τό ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ. Τό ἴδιο καί εἰς ἄλλους Πατέρας. Πάντως ὁ ψυχοτεχνικός τρόπος τῆς ἐν ἡσυχίᾳ ἀδιαλείπτου προσευχῆς, ὅπως τόν ἐφαρμόζουν οἱ ἡσυχασταί τοῦ 14ου αἰῶνος, ἐνεφανίσθη διά πρώτην ἴσως φοράν τόν 12ον αἰῶνα. Ἡ πραγματεία περί τῶν τριῶν τρόπων τῆς προσευχῆς, ἡ ἀποδιδομένη εἰς τόν Ἅγιον Συμεών τόν Νέον Θεολόγον, φαίνεται ὅτι εἶναι πολύ μεταγενεστέρα ἐκείνου.
Ὁ ἡσυχαστής μοναχός μένων ἐν ἐγρηγόρσει καί νήψει καί ἡσυχίᾳ προσεύχεται, ἐπαναλαμβάνων τήν μονολόγιστον εὐχήν· «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱὲ τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με». Ἡ προσευχή τελεῖται ἐντός τῆς καρδίας, ἔνθα ἐπιστρέφει καί ὁ νοῦς. Ἡ καρδία ἀπό τοῦ Ἁγίου Μακαρίου ἀκόμη θεωρεῖται ὡς κέντρον τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως. «Ἡ γὰρ καρδία, λέγει ὁ Ἅγιος Μακάριος, ἡγεμονεύει καί βασιλεύει ὅλου τοῦ σωματικοῦ ὀργάνου, καὶ ἐπὰν κατάσχει τὰς νομὰς τῆς καρδίας ἡ χάρις, βασιλεύει ὅλων τῶν μελῶν καὶ τῶν λογισμῶν· ἐκεῖ γάρ ἐστιν ὁ νοῦς καὶ ὅλοι οἱ λογισμοὶ τῆς ψυχῆς καὶ ἡ προσδοκία αὐτῆς, διὸ καὶ διέρχεται ἡ χάρις εἰς ὅλα τὰ μέλη τοῦ σώματος». Εἶναι εὐνόητον ὅτι ἐδῶ πρόκειται περί καθαρῶς βιβλικῆς ἀντιλήψεως. Ἐν τῇ καρδίᾳ τοῦ βεβαπτισμένου ὑπάρχει τό σπέρμα τῆς βαπτισματικῆς χάριτος, ὁ ἀρραβών τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Προσευχόμενός τις κατά τόν ἀνωτέρω τρόπον, καθαίρεται ἡ καρδία του καί ὀλίγον κατ᾿ ὀλίγον ἡ χάρις καταλαμβάνει ὅλας τάς νομάς τῆς καρδίας, ὅπως λέγει ὁ Ἅγιος Μακάριος, καί βασιλεύει ἐφ᾿ ὁλοκλήρου τοῦ ἀνθρώπου. Οὕτως, ὁλόκληρος ὁ ἄνθρωπος καθίσταται κοινωνός τοῦ ἀκτίστου φωτός τοῦ Θεοῦ, ὁρᾷ τοῦτο τό φῶς _ἄν καί ὄχι κατά αἰσθητόν τρόπον, μέ τούς σωματικούς ὀφθαλμούς_ ὡς εἶδον αὐτό καί οἱ τρεῖς μαθηταί τοῦ Κυρίου κατά τήν Μεταμόρφωσίν Του ἐπί τοῦ ὄρους Θαβώρ, καί θεοῦται.
Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, παρά τάς ἐπιφυλάξεις του ὡς πρός τήν χρῆσιν τῆς μνημονευθείσης μεθόδου, ἀνέλαβε τήν ὑπεράσπισιν τῶν ἡσυχαστῶν καί ἐν τῷ προσώπῳ αὐτῶν τήν τῆς ὀρθοδοξίας. Πρός τοῦτο ἔγραψε πολλά θεολογικά συγγράμματα. Ἐν αὐτοῖς ἔχομεν ἀφ᾿ ἑνός μίαν σύνθεσιν πάντων τῶν ρευμάτων καί τάσεων τῆς ἀνατολικῆς πνευματικότητος, ἀφ᾿ ἑτέρου δέ μίαν θεολογικήν καί δογματικήν θεμελίωσιν αὐτῆς. Ἐξήλειψε πάντα τά ἐν τῇ προγενεστέρᾳ πνευματικότητι εὑρισκόμενα ἑτερογενῆ στοιχεῖα καί κυρίως τόν νεοπλατωνικόν πνευματισμόν, ὅστις πάντοτε ἀπετέλει ἕνα πειρασμόν εἰς τήν ὀρθόδοξον πνευματικότητα, ὅπως εἰς τό ἄλλο ἄκρον ἀπετέλει ἐπίσης πειρασμόν ὁ μεσσαλιανισμός _ἀμφότεροι οὗτοι οἱ πειρασμοί ξεπερνῶνται ὁριστικῶς διά τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου_ καί συνεκέντρωσεν ὅλας τάς διδασκαλίας καί ἐμπειρίας, αἱ ὁποῖαι ἠδύναντο νά εὕρουν θέσιν εἰς μίαν βιβλικήν καί χριστιανικήν ἀντίληψιν περί Θεοῦ καί ἀνθρώπου.
Μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπου οὐδεμία ὡς πρός τήν οὐσίαν ὑπάρχει συγγένεια. Ἡ διαχωριστική γραμμή δέν εὑρίσκεται μεταξύ αἰσθητοῦ καί νοητοῦ, συγγενοῦς εἰς τό θεῖον, ἀλλά μεταξύ κτιστοῦ καί ἀκτίστου. Ὁ ἄνθρωπος καί κατά τό σῶμα καί κατά τό πνεῦμα εἶναι κτιστός, δημιούργημα. Καί δύναται νά ἔχῃ κοινωνίαν μετά τοῦ Θεοῦ μόνον διά τῆς χάριτός Του. Ὁ Θεός εἶναι μεθεκτός καί ἀμέθεκτος. Ἀμέθεκτος μέν κατά τήν οὐσίαν, μεθεκτός δέ διά τῶν ἀκτίστων ἐνεργειῶν, διά τῆς χάριτός Του, ἥτις εἶναι ἄκτιστος ἐνέργεια. «Ὁρᾶς, λέγει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος, ἀμφότερ᾿ ἡμῖν ὑπὸ τῶν σεπτῶν θεολόγων παραδιδόμενα; Καὶ ὡς ἀμέθεκτός ἐστιν ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ καὶ μεθεκτή πως, καὶ κοινωνοῦμεν τῆς θείας φύσεως καὶ οὐ κοινωνοῦμεν». Κτιστός ὤν ὁ ἄνθρωπος καί κατά τό σῶμα καί κατά τό πνεῦμα καί ἀξιούμενος ὑπό τοῦ Θεοῦ νά γίνῃ κοινωνός τῆς ἀκτίστου χάριτος Αὐτοῦ, καθίσταται ἄκτιστος, θεοῦται, ζῆ ὑπερφυσικῶς.
Ἡ κοινωνία μετά τοῦ Θεοῦ δέν εἶναι προσωπική, ὑποκειμενική ὑπόθεσις. Τυγχάνει γεγονός ἀντικειμενικόν. Ἡ κοινωνία τοῦ κτιστοῦ μετά τοῦ ἀκτίστου, ἡ θέωσις συνετελέσθη ἅπαξ διά παντός ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ Χριστοῦ. Ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ διά τῶν μυστηρίων λαμβάνομεν τόν ἀρραβώνα αὐτῆς τῆς πραγματικότητος καί καλούμεθα νά προσφέρωμεν τήν θέλησίν μας ἐν μετανοίᾳ καί πάσῃ σπουδῇ καί ἄλλῃ ἀρετῇ καί ἐργασίᾳ, ὥστε ἡ ὄντως νέα αὕτη ἐν ἡμῖν κατάστασις καί ζωή νά καταστῇ συνειδητῶς ὑπερφυσικόν γεγονός· θέωσις καί σωτηρία.
{***}
Πρίν κλείσωμεν τήν παροῦσαν εἰσήγησιν, ἄς προσθέσωμεν δύο λόγια καί διά τούς Ἅγιον Γρηγόριον Σιναΐτην, Νικόλαον Καβάσιλαν καί Ἅγιον Νικόδημον τόν Ἁγιορείτην.
Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης ἐδημιούργησεν ἰδίαν ἡσυχαστικήν πνευματικήν τάσιν μή ἀφομοιωθεῖσαν πλήρως ὑπό ἐκείνης τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Αὕτη εὗρε κυρίως ἀπήχησιν καί διάδοσιν εἰς τάς σλαβικάς χώρας.
Ὁ Νικόλαος Καβάσιλας ὑπῆρξε μέγας μυστικός θεολόγος. Ἡ πνευματική ζωή εἶναι δι᾿ αὐτόν μυστηριακή. «Παρέχεται ὑπὸ τοῦ Θεοῦ διὰ τῶν μυστηρίων τοῦ Βαπτίσματος ὡς ἀρχῆς, τοῦ Χρίσματος ὡς μέσου καί τῆς Θείας Εὐχαριστίας ὡς πέρατος, καὶ τὴν συντηρεῖ ὁ ἄνθρωπος». Σαφῶς διακηρύσσει «τὸ μὲν συστῆσαι τὴν ζωὴν ἐξ ἀρχῆς τῆς τοῦ Σωτῆρος χειρὸς ἐξήρτηται μόνης, τό γε μὴν φυλάξαι παγεῖσαν καὶ μεῖναι ζῶντας καὶ τῆς ἡμετέρας ἔργον σπουδῆς». Ὡς ὁ Ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος, τονίζει καί οὗτος τήν ἄποψιν ὅτι καί ἐντός τῆς κοινωνίας δύναταί τις νά βιοῖ ἐν Χριστῷ καί νά μετέχῃ τῆς μυστικῆς ζωῆς. Ζωή δέ καί δι᾿ αὐτόν εἶναι ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. «Ὅθεν οὐκ ἂν ἁμάρτοι τις ζωὴν αὐτὴν (τὴν ἀγάπην δηλ.) προσειπών· καὶ γὰρ ἕνωσίς ἐστι πρὸς Θεόν, τοῦτο δὲ ζωή, καθάπερ θάνατον ἴσμεν τὸν ἀπὸ Θεοῦ χωρισμόν».
Εἰς τόν Ἅγιον Νικόδημον τόν Ἁγιορείτην ἔχομεν, ὡς νομίζω, τήν σύνθεσιν καί προσαρμογήν εἰς τήν πραγματικότητα τῆς ἐποχῆς του πάντων τῶν ρευμάτων καί τῶν μορφῶν τῆς ὀρθοδόξου πνευματικῆς ζωῆς, ἄν καί ὄχι μέ τόσην θεολογικήν ἀκρίβειαν καί σαφήνειαν ὡς εἰς τόν Ἅγιον Γρηγόριον τόν Παλαμᾶν.
{***}
Ἡ ὀρθόδοξος πνευματική ζωή, εἰς οἱονδήποτε ρεῦμα ἤ μορφήν καί ἄν ἀνήκῃ, οἱονδήποτε καί ἄν εἶναι ἑκάστοτε τό ὄνομά της, μετάνοια ἤ ἐπιστροφή, ἀγάπη ἤ μαρτύριον, κοινωνία μετά τοῦ Θεοῦ ἤ ἕνωσις μετά τοῦ Θεοῦ, θέα τοῦ θείου φωτός ἤ θέωσις, εἶναι πάντοτε τῆς αὐτῆς ποιότητος, ἔχει πάντοτε τήν αὐτήν πηγήν, τείνει πάντοτε πρός τόν αὐτόν σκοπόν. Ἡ ὀρθόδοξος πνευματική ζωή ἔχει ἐσχατολογικόν καί προφητικόν χαρακτῆρα. Εἶναι μία πραγματική πρόγευσις τῆς αἰωνίου ζωῆς καί προσδοκία τῆς δευτέρας ἐλεύσεως τοῦ Κυρίου. Οἱ προφῆται τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης «ἔβλεπον» τά συντελεσθησόμενα κατά τούς ἐσχάτους καιρούς _κατά τήν πρώτην ἔλευσιν τοῦ Κυρίου_ ὅστις θά ἐδημιούργει μίαν νέαν κοινωνίαν, μίαν νέαν ζωήν. Οἱ προφῆται τῆς Καινῆς Διαθήκης, οἱ βιοῦντες τήν διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν Χριστῷ ζωήν, ζοῦν καί σκέπτονται ἐπίσης ἐσχατολογικῶς. Ἔχοντες ἐν αἰσθήσει καί πληροφορίᾳ τόν ἀρραβῶνα τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ, τῆς αἰωνίου ζωῆς, θεῶνται καί κατοπτεύουν τά ἔσχατα καί προσδοκοῦν τήν ἔλευσιν τοῦ Κυρίου, ὅστις θά φέρῃ τό πλήρωμα τῆς ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ζωῆς, τήν πλήρη κατά χάριν θέωσιν.
Ἕκαστος χριστιανός εἶναι κεκλημένος νά συμμετάσχῃ εἰς αὐτόν τόν προφητισμόν τῶν μεγάλων Πατέρων καί Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἰδιαιτέρως εἰς τάς ἡμέρας μας, καθ᾿ ἅς ὁ χριστιανισμός λαμβάνει τό ἕν ἤ τό ἄλλο σχῆμα, ὑποτάσσεται εἰς τήν μίαν ἤ τήν ἄλλην σκοπιμότητα, καλούμεθα νά γίνωμεν κοινωνοί τοῦ ἰδίου Πνεύματος τῶν Πατέρων, τοῦ ἰδίου προφητισμοῦ των, ἵνα καί δι᾿ ἡμῶν ὑπάρξῃ παρουσία καί μαρτυρία καί κρίσις ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ, ὅστις καλεῖται ἐπίσης, προγευόμενος τῶν προοιμίων τῆς αἰωνίου ζωῆς, νά γίνῃ κοινωνός καί τοῦ πληρώματος αὐτῆς.
23-27 Αὐγούστου 1967
* Ἀπόσπασμα ἀπό τό βιβλίο «Ὁμιλίες – Εἰσηγήσεις»