Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς – Β ́ Κυριακή Ὀρθοδοξίας
Αὐτό εἶναι σωτηρία, αὐτό εἶναι θέωση
Σήμερα, Β ́ Κυριακή τῶν Νηστειῶν, θά μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι εἶναι μιά δεύτερη Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας, γιατί ὄχι τυχαῖα ἡ Ἐκκλησία μας ὅρισε σήμερα νά τελεῖται ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, τοῦ Παλαμᾶ.
Στά χρόνια τῆς εἰκονομαχίας ἔγινε μεγάλος ἀγώνας ὑπέρ τῆς πίστεως, καί τελικά θριάμβευσε ἡ πίστη, ἡ ἀληθινή πίστη, καί ἔγινε ἡ ἀναστήλωση τῶν εἰκόνων, καί καθιέρωσε ἡ Ἐκκλησία ὡς Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας τήν Α ́ Κυριακή τῶν Νηστειῶν. Τόν 14ο αἰώνα ἔγινε ἄλλος πνευματικός ἀγώνας ὑπέρ τῆς ἀληθινῆς πίστεως καί θριάμβευσε, νίκησε καί αὐτή τή φορά ἡ ἀληθινή πίστη, ἀφοῦ ἔλαβαν χώρα στήν Κωνσταντινούπολη τέσσερις σύνοδοι ὑπέρ τῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί ἐναντίον τῶν ἐχθρῶν τῆς ἀληθινῆς πίστεως, τοῦ Βαρλαάμ καί τοῦ Ἀκινδύνου.
Θριάμβευσε ἡ πίστη, νίκησε ἡ ἀλήθεια, καί τό συνειδητοποίησε αὐτό ἡ Ἐκκλησία, ὅτι ἦταν μιά δεύτερη μεγάλη νίκη μετά ἀπό τήν ἀναστήλωση τῶν εἰκόνων, καί καθιέρωσε τή Β ́ Κυριακή τῶν Νηστειῶν, ὅπως εἴπαμε, νά ἑορτάζεται ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ.
Θά μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ ἀπό τά πρῶτα της χρόνια κάνει πάντοτε τόν ἴδιο ἀγώνα, καί μολονότι οἱ ἐχθροί τῆς πίστεως εἶναι διάφοροι καί φαίνεται πώς κάθε φορά πλήττουν κάτι διαφορετικό, ὅμως πάντοτε ἔχουν τόν ἴδιο σκοπό, καί πάντοτε ἡ Ἐκκλησία κάνει τόν ἴδιο ἀγώνα.
Ὁ ἄνθρωπος θεώνεται ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ
Μολονότι, ἀδελφοί μου, ὅλοι λίγο πολύ τά γνωρίζουμε αὐτά, θά μοῦ ἐπιτρέψει ἡ ἀγάπη σας νά πῶ δυό λόγια σήμερα, αὐτή τή μεγάλη ἡμέρα.
Ὁ Θεός ἔπλασε τόν ἄνθρωπο καί τόν ἔκανε ἀνώτερο ἀπό ὅλα τά ὁρατά κτίσματα. Ἀπό μιά πλευρά ὁ ἄνθρωπος μοιάζει μέ τό ζῶο. Ὅμως ὁ Θεός τόν ἔκανε τόσο τέλειο τόν ἄνθρωπο, πού εἶναι πολύ-πολύ ἀνώτερος ἀπό τό ζῶο. Ἐκεῖνο τό ὁποῖο ἔχει μεγάλη σημασία εἶναι ὅτι ὁ Θεός, ὅταν ἔπλασε τόν ἄνθρωπο, ἔδωσε σ’ αὐτόν τή χάρη του, καί ἔτσι ὁ ἄνθρωπος, ἔχοντας διά τῆς χάριτος αὐτῆς μέσα του τόν Θεό, γίνεται καί αὐτός θεός. Ὁ Θεός δηλαδή ἔρχεται σέ τέτοια κοινωνία μέ τόν ἄνθρωπο, καί ὁ ἄνθρωπος σέ τέτοια κοινωνία μέ τόν Θεό, πού ὁ ἄνθρωπος γίνεται θεός. Μέ τήν πτώση τό ἔχασε αὐτό ὁ ἄνθρωπος. Ἔχασε αὐτή τή χάρη, ἔχασε αὐτή τή θεϊκή ἐνέργεια, ἔχασε αὐτή τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ μέσα του καί ἔμεινε σκέτος ἄνθρωπος. Ἦλθε ὅμως ὁ Χριστός στή γῆ καί ἔγινε ἄνθρωπος, καί ὅσο ἀλήθεια εἶναι ὅτι ὁ Χριστός ἔγινε ἄνθρωπος –δέν ὑπάρχει καμιά ἀπολύτως ἐπιφύλαξη ὡς πρός αὐτό, δέν λείπει τίποτε ἀπό τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, ἀπό τήν ἀνθρώπινη φύση τοῦ Χριστοῦ– τόσο ἀλήθεια εἶναι ὅτι τώρα κάθε ἄνθρωπος ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ ἔχει μέσα του τόν Θεό κατά τέτοιον τρόπο, πού κανείς δέν μπορεῖ νά τοῦ τόν πάρει. Θεώνεται ὁ ἄνθρωπος ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ κατά τέτοιον τρόπο, πού, ὅσο κι ἄν τόν χτυπήσει ἡ ἁμαρτία, ὅσο κι ἄν τόν χτυπήσει ὁ διάβολος, ὅσο κι ἄν χτυπηθεῖ ἀπό κάθε ἐχθρό, δέν μπορεῖ κανείς νά τοῦ ἀφαιρέσει αὐτή τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ ἀπό μέσα του, ἐκτός ἄν ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος διώξει τόν Θεό.
Αὐτοί ἦταν οἱ ἀγῶνες τῆς Ἐκκλησίας: ὅτι ὁ Χριστός εἶναι πράγματι Θεός καί εἶναι ἐπίσης πράγματι ἀληθινός ἄνθρωπος· πράγματι ἀληθινός Θεός, πράγματι ἀληθινός ἄνθρωπος. Ἐάν ὁ Χριστός δέν εἶναι Θεός, δέν σώζονται οἱ ἄνθρωποι. Μένουν σκέτοι ἄνθρωποι καί δέν ἐπανέρχονται σ ̓ ἐκείνη τήν πρώτη, τήν ἀρχική κατάσταση, τότε πού ὁ Θεός ἐκεῖ στόν παράδεισο ἔδωσε τή χάρη στόν ἄνθρωπο.
Ὁ Χριστός πρέπει νά εἶναι ὁπωσδήποτε Θεός, καί τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐπίσης· δέν εἶναι δυνατόν νά μήν εἶναι Θεός. Ἀκριβῶς ἐπειδή ὁ Χριστός εἶναι Θεός, ἐπειδή τό Ἅγιο Πνεῦμα, πού παραμένει μέσα στήν Ἐκκλησία, εἶναι Θεός, γι ̓ αὐτό θεώνεται ὁ ἄνθρωπος καί δέν εἶναι ἁπλῶς ἄνθρωπος, ἔξυπνος ἄνθρωπος, πού ἔχει δυνάμεις, πού ἔχει ἱκανότητες, πού μπορεῖ νά κάνει τοῦτο κι ἐκεῖνο. Ὁ ἄνθρωπος δέχεται τήν ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ μέσα του καί λίγο-λίγο θεώνεται.
Αὐτοί ἦταν οἱ πρῶτοι ἀγῶνες τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως καί ἄλλη φορά τό ἔχουμε πεῖ. Καμιά φορά σκανδαλιζόμαστε· νομίζουμε δηλαδή ὅτι οἱ πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἔκαναν ἕναν ἁπλῶς θεωρητικό ἀγώνα, ἕναν ἄγονο ἀγώνα. Ὄχι· δέν εἶναι ἔτσι. Ἤ, νομίζουμε ὅτι δέν φρόντισαν νά τακτοποιήσουν ἀπό κοινωνικῆς ἀπόψεως τήν ἀνθρωπότητα. Αὐτό θά τό κάνουν οἱ ἄνθρωποι. Ἐμεῖς πρέπει νά τακτοποιήσουμε τά κοινωνικά μας θέματα καί ὅ,τι ἄλλο. Ὁ Θεός θά μᾶς βοηθήσει, ἀλλά ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι θά τό κάνουμε αὐτό.
Ἐκεῖνο ὅμως πού ἔρχεται νά κάνει ὁ Θεός στόν ἄνθρωπο εἶναι ὅτι ἑνώνεται μέ τόν ἄνθρωπο καί κάνει τόν ἄνθρωπο νά ἑνωθεῖ μαζί του, καί ἔτσι νά εἶναι ὁ ἄνθρωπος ὄχι ἁπλῶς σκέτο κτίσμα, σκέτο δημιούργημα, ἀλλά νά ἔχει μέσα του αὐτό τό ἄκτιστο φῶς, αὐτή τήν ἄκτιστη ἐνέργεια, γιά τήν ὁποία μίλησε ἔπειτα ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Ὁπότε ὁ ἄνθρωπος πλέον δέν εἶναι ἁπλῶς ἄνθρωπος, ἀλλά εἶναι καί θεός.
Οἱ εἰκόνες καί ἡ ἀλήθεια πού κήρυττε ὁ ἅγιος Γρηγόριος
Γι ̓ αὐτόν τόν λόγο καί στά χρόνια τῆς εἰκονομαχίας πάλι ἡ Ἐκκλησία ἔκανε ἀγώνα. Ὁ Θεός, ὁ ἴδιος ὁ Θεός, πῆρε ἀνθρώπινο σῶμα καί παρουσιάστηκε ὡς εἰκόνα τοῦ Θεοῦ ἐν μέσῳ τῶν ἀνθρώπων· ὁ ἴδιος ὁ Θεός. Ὁ Χριστός εἶναι ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Μέσα στήν εἰκόνα αὐτή, στό σῶμα αὐτό πού εἶχε ὁ Χριστός, κατοικεῖ ὁ Θεός ὁλόκληρος, κατοικεῖ πᾶν τό πλήρωμα τῆς θεότητος, ὅπως λέει ὁ ἀπόστολος Παῦλος.
Ὅταν λατρεύουμε τόν Χριστό, τόν λατρεύουμε, γιατί εἶναι ὁ Θεός μέσα στόν Χριστό. Καί ὅταν τιμοῦμε τήν Παναγία καί τόν κάθε ἅγιο, καθώς ἀσπαζόμαστε τίς εἰκόνες, δέν τιμοῦμε τό σανίδι ἤ τά χρώματα, ἀλλά τιμοῦμε αὐτόν τόν Θεό, πού κατοίκησε μέσα στόν ἅγιο καί τόν θέωσε καί δέν ἔμεινε ὁ ἅγιος ἁπλῶς ἄνθρωπος. Αὐτή εἶναι ἡ οἰκονομία τοῦ Θεοῦ, αὐτό εἶναι τό ἔργο τοῦ Θεοῦ· γι ̓ αὐτό ἦρθε ὁ Χριστός στή γῆ καί κήρυξε καί ἔπαθε καί ἀνέστη. Δέν ἦρθε νά τακτοποιήσει ὁρισμένα θέματα, πού μποροῦμε νά τά τακτοποιήσουμε ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι, ἀλλά ἦρθε νά ξανακάνει πάλι θεό τόν ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος ἀπό θεός πού ἦταν, ἔπεσε, κατρακύλησε καί, ὅπως λέει ὁ προφήτης Δαβίδ, παρασυνεβλήθη τοῖς κτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις καί ὡμοιώθη αὐτοῖς. Δέν μποροῦμε νά καταργήσουμε τίς εἰκόνες.
Ἔτσι καί ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς τόν 14ο αἰώνα ἔκανε ἀγῶνες· αὐτός ἀρχικά καί ὅλοι οἱ ἄλλοι ἀκολουθοῦσαν. Πρῶτα βέβαια ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη πού ζοῦσε πῆγε νά μονάσει στό Ἅγιον Ὄρος καί ἔμεινε χρόνια ἐκεῖ. Ἀργότερα ἦρθε καί ἀσκήτευσε σέ ἕνα ἀσκητήριο στή Βέροια. Δέν μίλησε δηλαδή ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὅπως καί οἱ ἄλλοι ἅγιοι πιό μπροστά δέν μίλησαν ἁπλῶς διότι ἔμαθαν, διότι διάβασαν ἤ διότι σκέφθηκαν μερικά πράγματα, ἀλλά τά ἔζησαν πρῶτα. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς εἶχε ὅλη αὐτή τήν πείρα μέσα του, εἶχε ὅλο αὐτόν τόν θησαυρό μέσα του, ἦταν θεωμένος καί μιλοῦσε μέ αὐτή τή δύναμη, μέ αὐτή τήν ἐνέργεια τή θεϊκή πού εἶχε μέσα του. Κάνει λοιπόν ἀγῶνες· κλείστηκε καί σέ φυλακή, πιάστηκε καί αἰχμάλωτος καί κατασυκοφαντήθηκε καί κατηγορήθηκε καί πολλά ἄλλα ὑπέφερε. Ὅμως δέν νοιαζόταν γι ̓ αὐτά. Ἐκεῖνο πού τόν ἔνοιαζε ἦταν νά κηρύττει συνεχῶς τήν ἀλήθεια. Καί ἡ ἀλήθεια ἦταν αὐτή, ὅπως λίγο πολύ θά ἔχουμε ἀκούσει ὅλοι.
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἐπέμενε ὅτι ὑπάρχει τό ἄκτιστο φῶς, ὑπάρχει ἡ ἄκτιστη ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ. Οἱ μαθηταί οἱ ἴδιοι στό ὄρος Θαβώρ εἶδαν αὐτό τό ἄκτιστο φῶς τοῦ Θεοῦ. Οἱ ἅγιοι ὅταν προσεύχονται, βλέπουν καί μέ τά μάτια τῆς ψυχῆς καί μέ τά σωματικά μάτια τό θεῖο φῶς. Αὐτό τό φῶς εἶναι τό ἄκτιστο φῶς. Ἡ ἐνέργεια αὐτή πού ἔρχεται μέσα στόν ἄνθρωπο εἶναι ἡ ἄκτιστη ἐνέργεια. Δέν εἶναι δηλαδή κάτι ἀνθρώπινο, κάτι κτιστό, κάτι φτιαχτό, ἀλλά εἶναι κάτι ἀπό τόν Θεό. Ὅπως ὁ Θεός εἶναι ἄκτιστος, ἔτσι καί κάτι ἀπό τόν Θεό πού ἔρχεται μέσα στόν ἄνθρωπο, ὡς φῶς, ὡς ἐνέργεια, ὡς δύναμη, ὡς χάρη, ὡς ἔλεος, εἶναι ἄκτιστο. Ἔρχεται λοιπόν μέσα στόν ἄνθρωπο αὐτή ἡ θεϊκή ἐνέργεια, ἡ ἄκτιστη ἐνέργεια, καί κάνει καί τόν ἄνθρωπο, τρόπον τινά, ἄκτιστο. Αὐτό εἶναι σωτηρία, αὐτό εἶναι ἁγιασμός, αὐτό εἶναι θέωση.
Αὐτό τό τονίζει πολύ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Ὁ ἀπόστολος Παῦλος, λέει, ἦταν ἕνας ἄνθρωπος, ὅταν ὅμως δέχθηκε τόν Χριστό, κατοίκησε μέσα του ὁ Χριστός, πληρώθηκε μέ τό Πνεῦμα τό Ἅγιο καί ἔγινε ἄκτιστος. Ὅπως δηλαδή ὁ Χριστός ὡς πρός τό σῶμα ἦταν κτιστός –τό πῆρε ἀπό τήν Παναγία– ὅμως μέσα του ἦταν ὅλο τό πλήρωμα τῆς θεότητος, ἔτσι κάθε ἄνθρωπος ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, ἑνωμένος μέ τόν Χριστό, πιστεύοντας στόν Χριστό, δέχεται μέσα του τή θεότητα, δέχεται μέσα του τήν ἐνέργεια τή θεϊκή, αὐτή τήν ἄκτιστη ἐνέργεια, αὐτό τό φῶς καί θεοῦται.
Ὁ Χριστός ἔρχεται μέσα μας, καί ἐσύ ἀδιαφορεῖς;
Αὐτά, ἀδελφοί μου, νά προσέξουμε τή σημερινή ἡμέρα, αὐτή τή μεγάλη ἡμέρα, τή Β ́ Κυριακή τῶν Νηστειῶν, πού εἶναι μιά δεύτερη Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας. Θριάμβευσε καί αὐτή τή φορά, τόν 14ο αἰώνα, ἡ ἀλήθεια. Ἡ Ἐκκλησία συνῆλθε σέ σύνοδο τέσσερις φορές καί δέχθηκε ὡς σωστή τή διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ὁ ὁποῖος στηρίζει αὐτή τή διδασκαλία στούς προγενεστέρους πατέρες καί σέ ὅλη τή διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτά νά προσέξουμε καί ἐμεῖς καί φεύγοντας ἀπό τούς ναούς σήμερα νά μή φύγουμε ὅπως ἤλθαμε.
Ἐρχόμαστε ἐδῶ ὅλοι συνηθισμένοι ἄνθρωποι, ἀδύνατοι, μέ τίς ἁμαρτίες μας, ὅμως κάτι θεϊκό πρέπει νά πάρουμε. Ἐρχόμενος στήν ἐκκλησία νά πάρεις ὄχι ἁπλῶς μιά βοήθεια, μιά ψιλή βοήθεια, ἀλλά μέσα σου νά ἔλθει ἡ χάρη τοῦ Θεοῦ, τό φῶς τοῦ Θεοῦ, αὐτή ἡ θεϊκή δύναμη, καί νά νιώσεις ὅτι εἶσαι λίγο ἄκτιστος, λίγο θεϊκός. Αὐτό νά πάρουμε σήμερα φεύγοντας ἀπό τούς ναούς καί ἐπιστρέφοντας στά σπίτια μας, γιατί ὅπως ἀπό τούς πρώτους χρόνους καί ἀργότερα, ἔτσι καί σήμερα σ ̓ αὐτό τό σημεῖο, ἀδελφοί μου, χωλαίνουμε καί θά χρειαστεῖ πάλι νά γίνουν, ἀπό ὅ,τι δείχνουν τά πράγματα, ἀγῶνες, ἀλλά θά θριαμβεύσει καί πάλι ἡ ἀλήθεια.
Μπορεῖ λίγοι νά εἶναι ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι θά μείνουν κοντά στόν Χριστό, κοντά στήν Ἐκκλησία, κοντά στήν ἀλήθεια, μέ αὐτή τήν ἔννοια πού λέμε. Χριστιανοί πάντοτε ὑπάρχουν. Θρησκευτικοί ἄνθρωποι πάντοτε ὑπάρχουν. Ὁ Βαρλαάμ ἦταν ὄχι ἁπλῶς θρησκευτικός· χριστιανός ἦταν, ἀλλά ὅμως πλανεμένος. Ὁ Ἀκίνδυνος, ὁ Γρηγορᾶς καί ἄλλοι ἐκεῖ στήν Κωνσταντινούπολη ἦταν χριστιανοί ἀλλά πλανεμένοι· δέν εἶχαν τήν ἀλήθεια τοῦ Χριστοῦ μέσα τους. Καί χρειάστηκε νά τά πεῖ καί νά τά ξαναπεῖ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς.
Καί σήμερα ἀπό παντοῦ ἀκούγεται τό κήρυγμα τό χριστιανικό, τό κήρυγμα τοῦ Εὐαγγελίου, τό κήρυγμα τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά τό θέμα εἶναι κατά πόσο ἔχουμε αὐτή τήν ἀλήθεια, τή μία ἀλήθεια, ὅτι ὁ Χριστός, ὁ ἀληθινός Θεός, ἔγινε ἄνθρωπος, καί ὅτι ὁ Χριστός ἔρχεται μέσα στήν ψυχή μας ὄχι ἁπλῶς γιά νά τακτοποιήσει τά προβλήματά μας, τά θέματά μας, οὔτε γιά νά φτιάξει καλύτερη τήν κοινωνία, ἀλλά ἔρχεται μέσα μας ὁ Χριστός γιά νά ἁγιάσει τόν καθένα μας. Ὅπως ἡ φωτιά τό σίδερο τό κάνει φωτιά καί δέν τό ἀφήνει νά παραμείνει μαῦρο σίδερο, ἔτσι ὁ Χριστός ἔρχεται μέσα μας, γιά νά μᾶς κάνει κι ἐμᾶς χριστούς, γιά νά μᾶς κάνει κι ἐμᾶς θεούς, γιά νά ἔχουμε κι ἐμεῖς μέσα μας τή θεϊκή ἐνέργεια.
Σήμερα γενικῶς ἀπό παντοῦ, ὄχι μόνο ἀπό τούς ἐχθρούς τῆς Ἐκκλησίας, ἀπό τούς ἄπιστους, ἀπό τούς ἄθεους, ἀπό τούς ἀρνητές, ἀλλά ἀκόμη καί ἀπό χριστιανούς, ἀπό ἀνθρώπους βαπτισμένους, πολύς λόγος γίνεται γιά τόν ἄνθρωπο καί ὅτι τό πᾶν εἶναι ὁ ἄνθρωπος. Ὄχι. Δέν εἶναι τό πᾶν ὁ ἄνθρωπος. Τό πᾶν εἶναι ὁ Θεός. Ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι τίποτε, ἐάν δέν ἔχει μέσα του τόν Θεό, ἐάν δέν εἶναι ἑνωμένος μέ τόν Θεό.
Ὁ οὐρανός κατεβαίνει, ἔρχεται ὁ Χριστός στή γῆ, γιά νά κάνει τόν ἄνθρωπο θεό, καί ἐσύ ἀδιαφορεῖς, καί ἐσύ τό περιφρονεῖς καί λές ὅτι ἐσύ μόνος χωρίς τόν Θεό εἶσαι κάτι; Αὐτό εἶναι μεγάλη ὕβρις ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, μεγάλη ὕβρις ἀπέναντι στό πάθος τοῦ Χριστοῦ καί ὁπωσδήποτε θά ἔχει συνέπειες.
Ὅσοι λοιπόν, ἀδελφοί μου, ἔχουμε καλή διάθεση, ἄς τά προσέξουμε αὐτά, ἄς τά καταλάβουμε, ἄς σκύψουμε κάτω, ἄς ταπεινωθοῦμε, ἄς μετανοήσουμε, ἄς παρακαλέσουμε τόν Θεό καί ἄς κάνουμε ὁ καθένας μας ὅ,τι ἄλλο χρειάζεται, ὥστε νά δεχθοῦμε ὅλη αὐτή τήν ἀλήθεια, ἡ ὁποία δέν εἶναι θεωρητική. Δέν θά τήν καταλάβουμε ἁπλῶς μέ τό μυαλό μας, ἀλλά θά ἔλθει μέσα στήν ψυχή μας, μέσα στήν καρδιά μας, καί θά μᾶς μεταβάλει, θά μᾶς μεταμορφώσει, θά μᾶς ἁγιάσει, θά μᾶς κάνει χαρούμενους καί εὐτυχισμένους, γιά νά τό δοῦν καί οἱ ἄλλοι αὐτό καί ἔτσι νά πιστέψουν στόν Χριστό, ὥστε ὅλοι νά σωθοῦμε.
14-3-1982