Ἡ ζωή καί ἡ διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ
Παναγιώτατε,
Τίμιον Πρεσβυτέριον,
Εὐσεβές ἐκκλησίασμα,
Λαμπρή ἡ παρελθοῦσα ἑορτή, ἡ Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας. Λαμπρή καί ἡ παροῦσα, ἡ δευτέρα Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας.
Ἐκεῖ πανηγυρίσαμε τήν ἀναστήλωση τῶν εἰκόνων. Ἐδῶ ἑορτάζουμε τή θέωση τοῦ ἀνθρώπου. Ἐκεῖ ἐθριάμβευσε ἡ Ὀρθοδοξία. Ἐδῶ πολιτεύεται ἡ Ὀρθοπραξία. Ἐκεῖ τά ἄνω κατέρχονται. Ἐδῶ τά κάτω ἀνυψοῦνται.
Ἡ Ἐκκλησία ἀγωνίσθηκε ἑκατό χρόνια, γιά νά διασώσει τήν ἀλήθεια, ὅτι πράγματι ὁ Θεός ἔγινε ἄνθρωπος στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ· ὅτι πράγματι ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, ὁ Χριστός, ἔγινε καί εἰκόνα τοῦ ἀνθρώπου ὁρατή καί προσκυνητή. Χωρίς νά παύσει νά εἶναι Θεός, ἔγινε εἰκόνα τοῦ ἀνθρώπου, γιά νά γίνει ὁ ἄνθρωπος θεός κατά χάριν, χωρίς νά παύσει νά εἶναι ἄνθρωπος.
Ἐάν ἡ Ἐκκλησία δέν ἀναστήλωνε τίς εἰκόνες, θά ἀρνοῦνταν τόν ἑαυτό της, θά ἀρνοῦνταν τή σάρκωση τοῦ Θεοῦ, θά ἀρνοῦνταν τή σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου.
Μέγα γεγονός ἡ ἀναστήλωση τῶν εἰκόνων. Μέγα γεγονός ἡ Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας. Μοναδική ἐλπίδα γιά τήν ἀνθρωπότητα ἡ Ὀρθοδοξία. Πολύς καί ἀπό πολλούς γίνεται λόγος σήμερα γιά τήν Ὀρθοδοξία. Μέ κάθε ἄνεση οἱ πάντες ὁμιλοῦν γι᾿ αὐτήν. Θά ἔλεγε κανείς ὅτι ὁμιλοῦν γι᾿ αὐτήν σάν νά πρόκειται γιά κάτι τό φολκλορικό. Ὅμως ἡ Ὀρθοδοξία δέν εἶναι Ὀρθοδοξία, ἄν δέν εἶναι καί Ὀρθοπραξία.
Καί αὐτό εἶναι πού μᾶς παρουσιάζει ἡ σημερινή Κυριακή (Β’ τῶν Νηστειῶν), κατά τήν ὁποία ἡ Ἐκκλησία μας τιμᾶ τή μνήμη τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Ὁ Ἅγιος ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ στίς 14 Νοεμβρίου. Καί τιμᾶται τότε ἡ μνήμη του, ὅπως κάθε ἁγίου τιμᾶται ἡ ἡμέρα τῆς κοιμήσεώς του. Ὅμως ἡ Ἐκκλησία ὅρισε νά τιμᾶται ἡ μνήμη τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί τή Β’ Κυριακή τῶν Νηστειῶν, ἀμέσως μετά τήν Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας, σάν μιά δεύτερη Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας. Καί τοῦτο γιατί στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου ἦταν ἡ Ἐκκλησία πού ἔκανε τούς ἀγῶνες γιά ἕνα θέμα πού ἦταν ἐξίσου σπουδαῖο μέ τό θέμα τῶν εἰκόνων. Ὅπως στήν περίπτωση τῶν εἰκόνων, καί ἐδῶ ἄν δέν ἐθριάμβευε ἡ διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου, πού εἶναι διδασκαλία καί ζωή τῆς Ἐκκλησίας, θά ἀνατρεπόταν ὅλη ἡ Οἰκονομία τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου.
Ἑπομένως, σήμερα δέν τιμᾶ ἡ Ἐκκλησία τή μνήμη ἁπλῶς ἑνός Ἁγίου, ἀλλά τή δική της μνήμη. Ἡ νίκη τοῦ Ἁγίου εἶναι νίκη τῆς Ἐκκλησίας καί ὁ θρίαμβος τοῦ Ἁγίου θρίαμβος τῆς Ἐκκλησίας.
Ἀλλά ποιός εἶναι ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς;
Γεννήθηκε στήν Κωνσταντινούπολη τό 1296, ὅπου καί σπούδασε θεολογία καί φιλοσοφία. Εἰκοσαετής περίπου ἐγκατέλειψε τόν κόσμο καί πῆγε στό Ἅγιον Ὄρος. Μετά, γιά μιά πενταετία, παρέμεινε σέ αὐστηρή μόνωση στά μέρη τῆς Βερροίας. Ἀργότερα βρέθηκε πάλι στό Ἅγιον Ὄρος, στό ἡσυχαστήριο τοῦ Ἁγίου Σάββα. Ἀπό ἐκεῖ, ἐκλήθη στούς μεγάλους ἀγῶνες γιά τήν ἀλήθεια τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ ἀγῶνες αὐτοί διήρκεσαν τρεῖς περίπου δεκαετίες.
Οἱ μοναχοί τοῦ Ἁγίου Ὄρους κατηγορήθηκαν ἀπό τόν φιλόσοφο Βαρλαάμ τόν Καλαβρό, πού ἦρθε ἀπό τήν Ἰταλία. Τήν ὑπεράσπισή τους ἀνέλαβε ὁ Ἅγιος Γρηγόριος. Ἡ ὑπόθεση ἔφθασε μέχρι τή Σύνοδο πού συγκροτήθηκε στήν Κωνσταντινούπολη τό 1341, καί ἡ ὁποία Σύνοδος κατεδίκασε τόν Βαρλαάμ.
Ἀργότερα τά πράγματα χειροτέρεψαν. Νέοι ἐχθροί. Νέοι ἀγῶνες. Διώκτης του καί ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ἰωάννης Καλέκας. Ἐπανειλημμένως ἐκλείσθη σέ μοναστήρια καί τέλος, γιά μιά τετραετία, στίς φυλακές τῶν ἀνακτόρων. Μέ ἀπόφαση Συνόδου μάλιστα ἀπεκόπη καί ἀπό τήν ἐκκλησιαστική κοινωνία.
Τό 1347 ἡ Σύνοδος πού συνῆλθε στήν Κωνσταντινούπολη κατεδίκασε τόν Πατριάρχη Καλέκα, ἐχθρό τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου, καί ἐξέλεξε νέο Πατριάρχη, τόν ἡσυχαστή Ἰσίδωρο, ὁ ὁποῖος καί φρόντισε γιά τήν ἐκλογή 30 νέων ἐπισκόπων, μεταξύ τῶν ὁποίων ἦταν καί ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὡς Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης.
Στή Θεσσαλονίκη ὑπῆρχαν τότε οἱ λεγόμενοι Ζηλωτές, οἱ ὁποῖοι δέν δέχθηκαν τόν νέο Ἀρχιεπίσκοπο, γιατί αὐτός ἦταν μέ τόν αὐτοκράτορα Ἰωάννη Καντακουζηνό, ἐνῶ ἐκεῖνοι μέ τόν ἄλλο αὐτοκράτορα, Ἰωάννη Ε’ τόν Παλαιολόγο. Μετά ἀπό πολλούς μῆνες πάλι ἐπεχείρησε νά ἔλθει στήν Θεσσαλονίκη, ἀλλά καί αὐτή τή φορά δέν ἔγινε δεκτός. Μόνον ὅταν ἀργότερα κατέλαβε τήν πόλη ὁ Καντακουζηνός, μπῆκε μέσα καί ὁ Ἅγιος Γρηγόριος καί κάθησε στόν θρόνο του.
Σέ νέες περιπέτειες πού εἶχε, συνελήφθη ἀπό τούς Τούρκους.
Τέλος τό 1355 ἐπέστρεψε καί πάλι στήν Θεσσαλονίκη, ὅπου ἔζησε πλέον ἥσυχα μέχρι τό 1359, ὁπότε στίς 14 Νοεμβρίου παρέδωκε τήν ἁγία ψυχή του στόν Κύριο. Μετά ἀπό ἐννέα χρόνια ἀνεγράφη ἡ μνήμη του στό Ἡμερολόγιο τῆς Ἁγίας Σοφίας γιά τή Β’ Κυριακή τῶν Νηστειῶν.
Ποιά ὅμως εἶναι ἡ ἀλήθεια, γιά τήν ὁποία ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ἀγωνίσθηκε τρεῖς δεκαετίες;
Πρίν δοθεῖ ἡ ἀπάντηση σ᾿ αὐτό τό ἐρώτημα, πρέπει νά ποῦμε ὅτι ὁ Ἅγιος Γρηγόριος, μιμούμενος ὅλους τούς Ἁγίους καί Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, πρῶτα ἔζησε αὐτή τήν ἀλήθεια καί ἔπειτα τή δίδαξε καί ἔκανε ἀγῶνες γι᾿ αὐτήν. Εἰκοσαετής ἀκόμα, δέν ἔφυγε ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη καί δέν ἔτρεχε στά ἀσκητήρια καί ἡσυχαστήρια εἰκῆ καί ματαίως. Γεννημένος καί ἀναθρεμμένος μέσα στήν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, ἐγνώριζε πολύ καλά ὅτι τά δόγματα καί ἡ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας δέν εἶναι κάποιες γνώσεις ἁπλῶς ἤ καί κάποια ἠθικά παραγγέλματα, ὅπως συμβαίνει στά διάφορα φιλοσοφικά συστήματα. Ὅλα τά τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ ζωή τοῦ Χριστοῦ, ἡ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ζωή. Ὁ Χριστός δέν εἶναι οὔτε φιλόσοφος οὔτε ἠθικολόγος οὔτε ἕνας καλός ἄνθρωπος. Εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Θεός καί ἔγινε ἄνθρωπος, γιά νά γίνει ὁ ἄνθρωπος θεός. «Γέγονε γὰρ ἄνθρωπος (ὁ Θεός), ἵν᾿ ἡμᾶς ἐν ἑαυτῷ θεοποιήσῃ», λέγει ὁ Μέγας Ἀθανάσιος. Καί πρίν ἀπ᾿ αὐτόν, ὁ Ἅγιος Εἰρηναῖος γράφει ἐπίσης· «Εἰς τοῦτο γὰρ ὁ Λόγος ἄνθρωπος…, ἵνα ὁ ἄνθρωπος, τὸν Λόγον χωρήσας καὶ τὴν υἱοθεσίαν λαβών, υἱὸς γένηται Θεοῦ».
Αὐτή τήν ἀλήθεια πραγματικά καί ἀληθινά θέλησε νά ζήσει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος. Γι᾿ αὐτό καταφεύγει στά ἀσκητήρια καί κράζει ἡμέρα καί νύκτα· «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με τὸν ἁμαρτωλό», «Παναγία μου, φώτισόν μου τὸ σκότος». Αὐτός εἶναι πρῶτα ὁ ἀδιάλειπτος καί μέχρις αἵματος ἀγών καί ἡ ἀδιάλειπτη προσευχή του. Δέν ἀρκεῖται στίς θεολογικές καί ἠθικολογικές καί φιλοσοφικές γνώσεις. Θέλει καί αὐτός νά ζήσει ὄντως, ὅπως καί ὅλοι οἱ ἅγιοι πρό αὐτοῦ, τή ζωή τοῦ Χριστοῦ. Μέ τόν καθημερινό ἀγώνα καί τήν ἀδιάλειπτη προσευχή ἀπεκδύεται τόν παλαιό ἄνθρωπο καί ἐνδύεται τόν νέο ἐν Χριστῷ ἄνθρωπο. Ἀπαλλάσσεται ἀπό ὁποιοδήποτε ἄλλο πνεῦμα καί γίνεται κοινωνός τοῦ πνεύματος τοῦ Θεοῦ.
Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ἀσκούμενος καί προσευχόμενος ἔλαβε πείρα τοῦ τί σημαίνει διάκριση οὐσίας καί ἀκτίστων ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ. Τί εἶναι τό ἄκτιστο φῶς. Τί εἶναι ἡ ἐσωτερική ἑνοποίησις τοῦ ἀνθρώπου καί ἡ ἐν αὐτῷ κατοίκησις τῆς Ἁγίας Τριάδος διά τῶν ἀκτίστων ἐνεργειῶν της. Θά ἦταν ἀδιανόητο, πρίν λάβει πείρα αὐτῆς τῆς θείας καί ἀκτίστου ζωῆς, νά κάνει ὁποιουσδήποτε ἀγῶνες γιά τή διάδοση καί ὑπεράσπιση αὐτῆς τῆς ἀληθείας.
Ἔχοντας τήν πείρα τῆς θείας ζωῆς καί ὄντας πνευματέμφορος, ὅπως ὅλοι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἀποδύθηκε σέ ἀκατάπαυστους ἀγῶνες, ἐφόσον ἡ ἀνάγκη τόν καλοῦσε, καί δέν σταμάτησε παρά ὅταν πλήρως καί τελείως ἐθριάμβευσε ἡ ἀλήθεια.
Γιά τόν Ἅγιο Γρηγόριο, ὅπως καί ὅλους τούς Πατέρες, ὁ ἄνθρωπος ἔρχεται ἀληθινά καί πραγματικά σέ ἕνωση μέ τόν Θεό καί ὅλη ἡ ὕπαρξή του διαπερᾶται ἀπό τή θεία ἄκτιστη ἐνέργεια. Ἡ σωτηρία εἶναι κάτι περισσότερο ἀπό τήν συγχώρηση. Εἶναι μιά ἀληθινή ἀναγέννηση τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ ἀναγέννηση αὐτή ἐπιτυγχάνεται ὄχι μέ τήν καλλιέργεια τῶν φυσικῶν καί ἠθικῶν ἐνεργειῶν καί δυνάμεων τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά μέ τίς ἄκτιστες ἐνέργειες αὐτοῦ τούτου τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος συναντᾶ καί περιπτύσσεται τόν ἄνθρωπο καί τόν δέχεται σέ ἀληθινή καί συνεχή κοινωνία μαζί του.
Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος στούς ἀγῶνες του μέ τούς χριστιανούς φιλοσόφους (Βαρλαάμ κλπ.) δέν ἐνδιαφερόταν γιά ἀφηρημένα προβλήματα τῆς φιλοσοφίας, ἀλλά γιά τά προβλήματα τῆς χριστιανικῆς ὑπάρξεως. Ὡς θεολόγος ἦταν διερμηνέας τῆς πνευματικῆς ἐμπειρίας τῆς Ἐκκλησίας· ἀλλά διερμηνέας στή δική του ἐποχή. Οἱ ἀντίπαλοί του τόν παρεξήγησαν καί τόν θεώρησαν ὡς εἰσάγοντα ἀνατρεπτικούς νεωτερισμούς. Ὅλοι οἱ Πατέρες, ὁ καθένας στήν ἐποχή του, διερμήνευσαν τήν πνευματική ἐμπειρία τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς ψυχῆς τους κατά ἕνα τρόπο πρωτότυπο καί ἀνεπανάληπτο. Ἦταν φυσικό, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος _ὡς θεολόγος τῆς «θεολογίας τῶν γεγονότων», παρά τό ὅτι ἦταν βαθιά ριζωμένος στήν παράδοση_ νά ἐμφανισθεῖ στόν νοῦ τῶν ὀρθολογιστῶν καί οὐμανιστῶν θεολόγων τῆς ἐποχῆς του, οἱ ὁποῖοι ἑρμήνευαν τήν Ἁγία Γραφή καί τούς Πατέρες μέ τούς φιλοσόφους Πλάτωνα, Ἀριστοτέλη καί Πρόκλο, ὡς εἰσάγων καινά δαιμόνια.
Γιά τόν ὀρθολογιστή θεολόγο Βαρλαάμ καί γιά τούς ὁμοίους του ἦταν ἀδιανόητο ἐκεῖνο πού ἰσχυρίζονταν οἱ μοναχοί τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ὅτι δηλαδή ἔβλεπαν μέ τά σωματικά μάτια τό ἄκτιστο φῶς. Γιά τόν Ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ αὐτό ὄχι μόνο ἦταν ἐφικτό, ἀλλά χάριν αὐτῆς τῆς πραγματικότητος ἄξιζε νά ἐγκαταλείψει κανείς τό πᾶν καί νά ἀποσυρθεῖ στούς βράχους τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἤ νά ἀφήσει τήν ἔρημο καί νά κατεβεῖ στήν καρδιά τῆς Κωνσταντινουπόλεως, γιά νά ὑπερασπισθεῖ τήν ἀλήθεια αὐτή μέ θυσία ἀκόμη καί τῆς ζωῆς του.
Σήμερα ἡ ἐποχή μας ὁμοιάζει πολύ μέ τήν ἐποχή τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου. Οἱ θεολόγοι καί οἱ ἄλλοι, οἱ κληρικοί καί οἱ λαϊκοί, βρίσκονται μπροστά σ᾿ ἕνα δίλημμα· Νά μείνουν συντηρητικοί ἤ νά προχωρήσουν σέ νεωτερισμούς. Ἄλλοι, ἐπηρεασμένοι ἀπό τή Δύση, αἰσθάνονται τόν πειρασμό νά θεωρήσουν τήν πατερική θεολογία καί ζωή ὡς ἀπηρχαιωμένη καί ἄλλοι, ἀπό ἀντίδραση στούς πρώτους, καταφεύγουν στή θεολογία τῆς ἐπαναλήψεως. Οἱ Πατέρες καί οἱ Ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας ποτέ δέν βρέθηκαν μπροστά σέ τέτοιο δίλημμα. Γι᾿ αὐτούς δέν ὑπάρχει συντηρητισμός ἤ νεωτερισμός. Ὑπάρχει μόνο ἡ πραγματική ζῶσα κοινωνία μέ τό Θεό, ἡ ὁποία συντελεῖται ὄχι μέ τίς φυσικές δυνάμεις τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά μέ τίς ἄκτιστες ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ. Ὅταν κανείς μετέχει τοῦ Θεοῦ, δέν εἶναι οὔτε συντηρητικός οὔτε νεωτεριστής· εἶναι καινή κτίσις ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ.
Παναγιώτατε,
Εὐλαβής ὁμήγυρις,
Ποτέ ἄλλοτε ἡ ἀνθρωπότητα δέν ἔδειχνε τόσο ἀποτυχημένη ἀπό τά ἔργα της. Ποτέ ἄλλοτε δέν εἶχε βρεθεῖ σέ τέτοιο ἀδιέξοδο. Ποτέ ἄλλοτε τό πρόσωπο τοῦ ἀνθρώπου καί οἱ δομές τῆς κοινωνίας δέν ἦταν σέ τέτοια διάλυση, ὅπως σήμερα. Μιά εἶναι ἡ ἐλπίδα, μιά εἶναι ἡ σωτηρία· Ὁ Ἰησοῦς Χριστός πού ἔγινε ἀληθινά ἄνθρωπος, γιά νά γίνει ὁ ἄνθρωπος ἀληθινά θεός κατά χάριν, ὅπως τό ἔζησαν καί τό κήρυξαν ὅλοι οἱ Πατέρες, ὅπως τό ἔζησε καί τό κήρυξε καί ὁ μέγας Πατήρ τῆς Ἐκκλησίας πού γιορτάζουμε σήμερα, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς.
Σεῖς, Παναγιώτατε, πού ἀναδείξατε τόν Ἅγιο Γρηγόριο σέ δεύτερο Πολιοῦχο τῆς Θεσσαλονίκης, παρακαλέστε τόν Ἅγιο νά εἶναι ἐμπνευστής καί συμπαραστάτης μας στούς ἀγῶνες πού καλούμαστε νά κάνουμε σ᾿ αὐτές τίς πονηρές ἡμέρες. Ἡ Ὀρθοδοξία καί πάλι θά νικήσει καί πάλι θά θριαμβεύσει.